Việt Nam cũng đã tham gia thị trường carbon quốc tế thông qua việc thực hiện các dự án tín chỉ carbon.
Thị trường carbon là một công cụ kinh tế quan trọng trong việc thúc đẩy giảm phát thải khí nhà kính và chống biến đổi khí hậu. Thị trường carbon hoạt động dựa trên nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền” nên cho phép các tổ chức mua bán, trao đổi các hạn ngạch phát thải khí nhà kính và một tỉ lệ nhất định các tín chỉ carbon.
Thị trường carbon bắt buộc hiệu quả hơn
Theo các chuyên gia, so với thị trường tự nguyện (sản phẩm là tín chỉ carbon) thì thị trường bắt buộc (sản phẩm là các hạn ngạch phát thái khí nhà kính) đã được chứng minh là có hiệu quả nhất trong việc giảm phát thải khí nhà kính.
Số liệu của Ngân hàng Thế Giới năm 2023 cho thấy, so với công cụ thuế carbon (dù đã phát triển từ năm 1990), thì thị trường carbon bắt buộc góp phần giảm khí nhà kính toàn cầu cao gấp 3 lần (5,62%, tương đương 2,76 tỉ tấn CO2e và 17,64%, tương đương 8,91 tỉ tấn CO2e) và có tiềm năng phát triển mạnh mẽ trong tương lai.
Tuy nhiên, bản thân thị trường cũng tiềm ẩn những thất bại như cạnh tranh không hoàn hảo, thông tin bất cân xứng… Các nghiên cứu trước đây đã chỉ ra một số hạn chế điển hình của thị trường carbon như giá carbon chưa đủ cao để thúc đẩy các khoản đầu tư vào các công nghệ năng lượng sạch. Ngoài ra, một số tổ chức có thể chuyển hoạt động sang các khu vực không có quy định hoặc quy định ít nghiêm ngặt hơn về phát thải để tránh chi phí mua hạn ngạch phát thải khí nhà kính. Một số thị trường carbon thiếu thanh khoản, khiến việc mua bán hạn ngạch phát thải trở nên khó khăn.
Dù vậy, ở một số khu vực trên thế giới cũng đã nổ lực để phát triển thị trường carbon bắt buộc này. Chẳng hạn, hệ thống Thương mại khí thải Liên minh châu Âu (EU-ETS) là thị trường carbon bắt buộc lâu đời và thành công nhất thế giới, đã giúp giảm phát thải khí nhà kính trong khu vực EU hơn 40% kể từ năm 2005. Hay thị trường liên kết California-Quebec là thị trường carbon bắt buộc ở Bắc Mỹ, đã giúp giảm phát thải khí nhà kính trong khu vực hơn 10% kể từ năm 2013. Ở Trung Quốc, từ năm 2021 đã vươn lên trở thành thị trường carbon có quy mô lớn nhất thế giới (chiếm gần 50% toàn cầu về lượng giảm khí nhà kính).
Ở khu vực Đông Nam Á, hiện chỉ có Indonesia là triển khai thực hiện thị trường carbon bắt buộc cho ngành năng lượng (từ 22/2/2023). Việt Nam đang trong giai đoạn chuẩn bị để áp dụng thí điểm từ năm 2025 và sẽ chính thức vận hành từ năm 2028, theo Nghị Định 06/2022/NĐ-CP về Quy định giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ozon.
Nhu cầu tín chỉ carbon tăng đáng kể
Với thị trường carbon tự nguyện, nhu cầu tín chỉ carbon đã tăng đáng kể trong những năm gần đây khi ngày càng nhiều công ty theo đuổi mục tiêu phát triển bền vững, kinh doanh sản xuất có trách nhiệm với môi trường và xã hội. Ngoài ra, nhiều cá nhân cũng mong muốn bù trừ dấu chân carbon của mình.
Theo Báo cáo thông tin chi tiết của Ecosystem Marketplace, nguồn cung tín chỉ carbon trên thế giới tăng nhanh với khoảng 240 triệu tín chỉ carbon đã được phát hành trong giai đoạn 2010-2021. Trong đó, 92 triệu tín chỉ được sử dụng để bù đắp cho phát thải khí nhà kính của các tổ chức và cá nhân với tổng giá trị giao dịch của toàn bộ thị trường đạt 2.400 triệu USD và ước đạt 3.200 triệu USD trong năm 2024.
Ở Việt Nam, dù việc hình thành thị trường carbon vẫn đang trong giai đoạn chuẩn bị nhưng Việt Nam cũng đã tham gia thị trường carbon quốc tế thông qua việc thực hiện các dự án tín chỉ carbon mà đầu tiên là cơ chế phát triển sạch (CDM) từ năm 2005, với tổng số tín chỉ carbon (VCCs) ban hành đạt gần 30 triệu.
Bên cạnh Cơ chế CDM, Việt Nam cũng phát triển các dự án theo các tiêu chuẩn quốc tế độc lập. Theo cơ sở dữ liệu của Dự án Carbon Berkeley, tính đến nay Việt Nam có 71 dự án đăng ký theo Tiêu chuẩn Vàng (GS) và 53 dự án đăng ký theo Tiêu chuẩn carbon được thẩm định (VCS), với số lượng tín chỉ được phát hành lần lượt là hơn 7,5 triệu và 4,2 triệu tín chỉ. Ngoài ra, một số dự án phát hành tín chỉ carbon theo cơ chế tín chỉ chung (JCM) và cơ chế của Hội đồng Carbon Toàn cầu (GCC).
Các dự án phát hành các tín chỉ carbon tại Việt Nam chủ yếu tập trung vào các dự án thuộc lĩnh vực năng lượng tái tạo (thủy điện, điện sinh khối, điện mặt trời, điện gió), hộ gia đình và cộng đồng (phân hủy sinh học, nước sạch, bếp nấu, chiếu sáng), quản lý rác thải và rừng.
Sức nóng trên thị trường tín chỉ carbon càng tăng khi tháng 10/2023, Liên minh châu Âu đã ban hành cơ chế thuế carbon xuyên biên giới (CBAM – Carbon Border Adjustment Mechanism), nhằm đảm bảo sự công bằng trong cạnh tranh thương mại quốc tế và thúc đẩy giảm phát thải khí nhà kính. Đây chính là cơ chế thuế carbon sẽ áp dụng lên các sản phẩm nhập khẩu vào EU dựa trên lượng khí thải nhà kính (trực tiếp và gián tiếp) phát thải trong quá trình sản xuất. Điều này được dự báo sẽ tác động tiêu cực đến các doanh nghiệp xuất khẩu sang EU trong ngắn hạn.
Dù vậy, tại Tọa đàm “Chính sách Thị trường carbon: Dự báo tác động và định hướng chính sách từ TP.HCM” do Đại học Kinh tế TP.HCM (UEH) tổ chức, các chuyên gia đồng tình, thị trường carbon sẽ tạo động lực cho các doanh nghiệp đổi mới công nghệ, sử dụng hiệu quả hơn các đầu vào sản xuất, từ đó góp phần gia tăng năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) và nâng cao năng lực cạnh tranh (Giả thuyết Porter). Đồng thời, việc phát triển thị trường carbon tự nguyện sẽ giúp Việt Nam tạo nguồn thu đáng kể nhờ phát hành và bán tín chỉ carbon từ các dự án giảm phát thải khí nhà kính đến từ các nguồn năng lượng dồi dào như mặt trời, gió, và rác thải.
