Rùa bản địa đối mặt với nguy cơ cao từ những chợ ảo thời 4.0

Theo nghiên cứu của Trung tâm con người và thiên nhiên (PanNature) cùng Chương trình Bảo tồn Rùa châu Á, rùa chính là loại động vật bị săn bắt, buôn bán phổ biến nhất trong tất cả các loài động vật hoang dã tại Việt Nam. Đáng chú ý hơn, việc “đưa rùa lên không gian mạng” khiến cho việc kiểm soát, quản lý gặp rất nhiều khó khăn.

Nhiều loài rùa bản địa đang nguy cấp

Theo Báo cáo Chợ Rùa trên mạng: Sôi động thị trường rùa trên Facebook và Youtube ở Việt Nam do PanNature và Chương trình bảo tồn Rùa châu Á mới xuất bản, Việt Nam hiện là nơi cư trú của 31 loại rùa chiếm 8,68% tổng số loại rùa được ghi nhận trên thế giới. So sánh ở châu Á, Việt Nam có tới 34,83% loài rùa bản địa của khu vực này, trong đó có 26 loài rùa cạn, rùa nước ngọt và 5 loại rùa biển.

Danh lục Đỏ của Liên minh Bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN) liệt kê 24 loài rùa nước ngọt và rùa cạn cùng 5 loài rùa biển tại Việt Nam vào danh sách loài có nguy cơ tuyệt chủng ngoài tự nhiên, 1 loài sắp bị đe dọa và 1 loài chưa được đánh giá.

Cụ thể, trong số 24 loài rùa cạn và rùa nước ngọt có nguy cơ tuyệt chủng có tới 15 loài (chiếm 57,69%) ở mức độ rất nguy cấp (CR), 8 loài ở mức độ nguy cấp (EN) và 1 loài ở mức sắp nguy cấp (VU). 5 loài rùa biển có 1 loài rất nguy cấp, 1 loài nguy cấp và 5 loài rất nguy cấp.

Công ước về buôn bán quốc tế các loài động thực vật hoang dã nguy cấp (CITES) liệt kê 4 loài rùa cạn và rùa nước ngọt; cùng tất cả 5 loài rùa biển của Việt Nam trong Phụ lục I và 21 loài rùa cạn, rùa nước ngọt còn lại trong Phụ lục II – bị cấm và hạn chế khai thác các quần thể hoang dã vì mục đích thương mại.

Cũng theo báo cáo kể trên, từ những năm 1980, các loài rùa của Việt Nam đã bị buôn bán trái phép với số lượng lớn và chịu tác động nặng nề của Cuộc khủng hoảng rùa châu Á vào những năm 1990-2000.

Ông Hoàng Văn Hà (Chương trình Bảo tồn rùa châu Á) cho hay: Chỉ tính riêng trong năm 1993, theo báo cáo Điều tra về tình trạng buôn bán rùa tại Việt Nam, ước lượng đã có khoảng 200.000 cá thể, tương đương với 165-270 tấn rùa đã bị buôn bán trái phép từ Việt Nam sang Trung Quốc.

“Cuộc khủng hoảng rùa châu Á diễn ra từ năm 1980 kéo dài dai dẳng tới tận hiện tại và được dự đoán sẽ kéo dài trong vài chục năm tới. Nếu không hành động quyết liệt, nhiều loài rùa sẽ mãi mãi không còn nữa”, ông Hà lo ngại.

Vị chuyên gia này cho biết thêm, hiện rùa Việt Nam chịu 2 mối đe dọa chính từ việc thay đổi môi trường sống. Cụ thể, hiện tượng mất rừng khiến 13/26 loài chịu ảnh hưởng. Ngoài ra, 13 loài còn lại đứng trước nguy cơ cao do việc chuyển đổi đất canh tác.

Đáng lo ngại hơn, việc săn bắt, buôn bán rùa tại Việt Nam từ vấn đề sinh kế đã được nâng lên thành nơi cung cấp. Ông Hà dẫn chứng: Tại một số địa phương, thu nhập của người dân còn thấp, trong khi giá rùa hoang dã lại rất cao. Điều này đã khiến cho nhiều đối tượng sẵn sàng chấp nhận đánh đổi để chạy theo lợi nhuận.

Dữ liệu của Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên, năm 2020, cơ quan chức năng đã giải cứu và tịch thu được 362 cá thể từ các vụ bắt giữ buôn bán rùa trái phép. Con số này có dấu hiệu gia tăng trong 6 tháng đầu năm 2021 khi đã có 292 cá thể bị tịch thu. Đó là chưa kể tới các vụ mua bán rùa đã qua mặt được các cơ quan chức năng.

So sánh trong hơn 180 loài động vật hoang dã bị vận chuyển, buôn bán, nuôi nhốt, săn bắt bất hợp pháp bị bắt giữ, các loài thuộc nhóm rùa bị vi phạm nhiều nhất, chiếm gần 1/3, tương đương 31,23% trong tổng số cá thể bị tịch thu trong giai đoạn 2013-2017.

Trong hơn 180 loài động vật hoang dã bị các đối tượng vận chuyển, buôn bán, nuôi nhốt, săn bắt… bất hợp pháp bị bắt giữ, qua phân tích số lượng cá thể động vật hoang dã bị tịch thu, các loài thuộc nhóm rùa bị vi phạm nhiều nhất, chiếm gần 1/3, tương đương 31,23% (8.118/26.221), tổng số cá thể bị tịch thu trong giai đoạn 2013-2017.

Biến tướng chợ mua bán rùa thời 4.0

Theo các chuyên gia bảo tồn rùa, nhóm động vật này hiện còn phải đối diện với nguy cơ cao khi các chợ rùa ảo trên mạng xã hội đang ngày càng xuất hiện phổ biến trong một vài năm trở lại đây. Đây là nhóm mặt hàng bị buôn bán phổ biến thứ hai trên mạng xã hội Facebook chỉ sau các sản phẩm từ voi trong năm 2015-2016.

Các đối tượng buôn bán động vật hoang dã đã lợi dụng những ưu điểm xã hội để trao đổi, giao dịch loài rùa đe dọa đến sự đa dạng sinh học của loài vật này. Mạng xã hội Facebook có các ưu điểm như giao dịch không trực tiếp, khả năng kết nối từ xa, ẩn danh tính dần trở thành một chợ buôn bán 4.0 cho việc trao đổi, giao dịch các mặt hàng cấm, bao gồm động vật hoang dã.

Nghiên cứu của PanNature cho biết, khoảng thời gian từ năm 2013 đến năm 2021 có tới 200 nhóm và 96 trang hoạt động thường xuyên trên Facebook liên quan đến hoạt động nuôi và buôn bán rùa với tổng cộng 337.047 thành viên. Khoảng 3.646 cá thể rùa với 17 loài bản địa bị buôn bán trên các trang nhóm Facebook, trong đó có những loài rùa quý hiếm như rùa đất Speng lơ, rùa đất Sê-pôn, rùa đầu to, rùa câm,…

Không chỉ trên mạng xã hội Facebook, các đối tượng buôn bán rùa còn lập nên các kênh Youtube về rùa để rao bán cho những người có thú vui làm cảnh.

Đáng chú ý, để qua mặt chính sách hạn chế các nội dung độc hại, hành hạ động vật và ngăn chặn nạn buôn bán động vật hoang dã trái phép trên mạng xã hội, các đối tượng, quản trị viên có nhiều cách khác nhau để tránh việc bị tháo gỡ bài đăng, video việc sử dụng biểu tượng hình con rùa, hay lá lúa tượng trưng cho giá bán.

Không giống với Facebook, Youtube chỉ có một cách đăng nội dung, video và một số thông tin phần giới thiệu. Các kênh Youtube thường tránh sự rà soát bằng cách chọn những hình ảnh phù hợp, sau đó chèn các nội dung về mua bán rùa, thông tin liên hệ trực tiếp vào video thay vì viết vào phần mô tả.

Thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội là hai địa phương có số lượng các hoạt động mua bán rùa trực tuyến cao nhất cả nước. Trong các kênh xác định được địa điểm, số lượng cửa hàng trực tuyến của Hà Nội cao nhất với 19 trang; sau đó là Thành phố Hồ Chí Minh với 17 trang.

Trong số 17 loài rùa bản địa được rao bán trên Facebook, tỉ lệ cao nhất là rùa núi vàng, rùa cổ sọc đang được xếp ở mức Cực kỳ nguy cấp trong Sách Đỏ IUCN, rùa ba gờ ở mức sắp nguy cấp và rùa Sa nhân ở mức Nguy cấp.

Bất chấp nỗ lực của các cơ quan thực thi pháp luật, các tổ chức bảo tồn trong và ngoài nước, việc kiểm soát buôn bán động vật hoang dã nói chung và buôn bán rùa trên mạng vẫn còn rất nhiều khó khăn.

“Thực tế cho thấy rất khó để giám sát, phát hiện và xử lý các đối tượng mua bán rùa trên mạng xã hội do người bán có thể không dùng danh tính thật hoặc dùng nhiều tài khoản, thông tin cá nhân khác nhau để rao bán nhằm qua mặt cơ quan chức năng. Thông tin về địa chỉ giao dịch thường được giữ kín. Rùa thường được vận chuyển bằng xe ôm nếu gần, xe khách đối với các tuyến đường giao thông chính hoặc gửi qua các công ty chuyển phát nhanh có mức độ kiểm soát nội dung bưu phẩm sơ sài. Thậm chí, các kênh thương mại điện tử như Shopee, Lazada cũng được kết nối với kênh mạng xã hội để phục vụ cho hoạt động thương mại rùa cảnh”, bà Tô Bích Ngọc, cán bộ PanNature nhấn mạnh.

Bà Ngọc kiến nghị: Các cơ quan chức năng cần coi giao dịch trực tuyến động vật hoang dã, trong đó có rùa, là một phần quan trọng của thị trường mua bán động vật hoang dã và cần theo dõi, giám sát, điều tra chặt chẽ.

Bên cạnh đó, các đơn vị vận chuyển cũng cần siết chặt việc kiểm tra nội dung bưu phẩm trước khi tiếp nhận nhằm hạn chế thấp nhất các trường hợp lợi dụng dịch vụ chuyển phát nhanh để vận chuyển rùa trái phép; đồng thời có quy định cấm vĩnh viễn các tài khoản giao dịch có lịch sử vi phạm.