Nhà tự nhiên học được mệnh danh là “Darwin thời hiện đại”, “người thừa kế tự nhiên của Darwin” hay thường được gọi với cái tên trìu mến hơn – “Người kiến” – đã qua đời ở tuổi 92 tại Massachusetts, Mỹ. Dự kiến lễ tưởng niệm ông sẽ diễn ra vào năm 2022.
Cùng với nhà tự nhiên học người Anh David Attenborough, Wilson được coi là một trong những chuyên gia hàng đầu thế giới về lịch sử và bảo tồn tự nhiên.
Ngoài công trình đột phá trong lĩnh vực tiến hóa và côn trùng học, trong những năm cuối đời, Wilson còn nỗ lực gắn kết các cộng đồng khoa học và tôn giáo trong một cuốn sách xuất bản năm 2006 mang tên “The Creation: An Appeal to Save Life on Earth” bởi ông cho rằng đây là cơ hội tốt nhất để bảo tồn trái đất dù hai phạm trù hoàn toàn khác biệt, thậm chí đối lập nhau.
Wilson đã trình bày quan điểm của mình trong hơn 30 cuốn sách và hai trong số đó là “On Human Nature” (tạm dịch: “Về bản chất con người“) năm 1979 và “The Ants” (tạm dịch: “Kiến”) năm 1991 đã giành được giải thưởng Pulitzer, giải báo chí danh giá nhất nước Mỹ. Phong cách viết của ông thanh lịch hơn nhiều so với mong đợi của một nhà khoa học. Wilson thậm chí còn thử sức với loại hình tiểu thuyết vào năm 2010 với tác phẩm Anthill, cuốn tiểu thuyết kể về một cậu bé Alabama cố gắng cứu những vùng đầm lầy.
Ông sinh ngày 10/6/1929 tại Birmingham, Alabama, Mỹ. Sau khi cha mẹ ly hôn, ông ở với cha và có một tuổi thơ du mục. Wilson coi thiên nhiên là người bạn đồng hành yêu thích và dành hàng giờ rong ruổi trong rừng, suối, đầm lầy để quan sát động vật hoang dã. Một tai nạn đánh cá thời thơ ấu đã khiến Wilson gần như bị hỏng một bên mắt, vây của một con cá chạm vào mắt phải của ông khiến thị lực suy giảm tới mức ông không thể quan sát những con vật lớn từ xa. Thay vào đó, ông tập trung vào những sinh vật nhỏ bé, có thể quan sát kỹ hơn và bắt đầu chú ý tới myrmecology, ngành khoa học chuyên nghiên cứu về kiến.
Khi 13 tuổi và đang học trung học ở Alabama, Wilson được ghi nhận là người phát hiện ra đàn kiến lửa du nhập đầu tiên ở Mỹ – loài trở thành loài gây hại lớn nhất miền Nam Hoa Kỳ. Sau này, ông tiếp tục có một loạt khám phá quan trọng khác về kiến, chứng minh rằng chúng sử dụng chất bài tiết pheromone để giao tiếp.
Wilson tốt nghiệp Đại học Alabama và lấy bằng tiến sĩ tại Harvard, nơi ông đã giảng dạy trong vài thập kỷ. Khi Wilson bắt đầu sự nghiệp trong lĩnh vực sinh học tiến hóa vào những năm 1950, việc nghiên cứu các loài động, thực vật đối với nhiều nhà khoa học dường như là một sở thích kỳ lạ, lỗi thời bởi khi đó, các nhà sinh học phân tử đã có được cái nhìn đầu tiên về ADN, protein và những nền tảng vô hình khác của sự sống. Vì vậy, Wilson coi đây là công việc của đời mình để đưa sự tiến hóa tới sự bình đẳng.
Là một chuyên gia về côn trùng, Wilson đã nghiên cứu sự tiến hóa của hành vi, khám phá cách chọn lọc tự nhiên và các lực lượng khác có thể tạo ra một thứ gì đó cực kỳ phức tạp như một đàn kiến. Cuối cùng, ông đã trở thành nhà vô địch về thể loại nghiên cứu này như một cách để tạo ra ý nghĩa của tất cả các hành vi bao gồm hành vi của con người. Bên cạnh đó, Wilson cũng trở thành người tiên phong trong nghiên cứu đa dạng sinh học, phát triển một cách tiếp cận toán học cho các câu hỏi về lý do tại sao những nơi khác nhau lại có số lượng loài khác nhau. Sau này, trong sự nghiệp của mình, ông đã trở thành một trong những tiếng nói hàng đầu về việc bảo vệ các loài động vật hoang dã có nguy cơ tuyệt chủng.
Wilson gia nhập Harvard năm 1956. Là một giáo sư mới, ông nhanh chóng theo đuổi một số câu hỏi khoa học cùng lúc. Trong một lần nghiên cứu, ông đã tìm kiếm lý thuyết có thể đưa ra dự đoán về sự đa dạng của sự sống. Năm 1961, ông tìm thấy đối tác hoàn hảo cho công việc này: Robert MacArthur, nhà sinh vật học đương thời tại Đại học Pennsylvania. Họ cùng nhau phát triển các phương trình để dự đoán xem một hòn đảo nhất định nên có bao nhiêu loài. Ví dụ, các hòn đảo lớn hơn có thể hỗ trợ nhiều loài hơn những hòn đảo nhỏ hơn. Họ cũng lập luận rằng các hòn đảo gần đất liền hơn sẽ nhận được nhiều loài sinh vật hơn.
Wilson và MacArthur đã xuất bản cuốn sách “The Theory of Island Biogeography” (tạm dịch: “Lý thuyết về địa lý sinh học đảo”) vào năm 1967 và công trình này được cho là có ảnh hưởng lớn nhất trong ngành sinh thái học. Stuart Pimm, nhà sinh vật học bảo tồn tại Đại học Duke và các nhà nghiên cứu khác cho biết họ có thể sử dụng lý thuyết địa lý sinh học đảo để đưa ra dự đoán về sự đa dạng trong hồ, rừng và các môi trường sống khác. Và thực tế, việc phá hủy môi trường sống đã tạo ra những mảnh ghép giống như hòn đảo. Lý thuyết của Wilson và MacArthur cho phép các nhà nghiên cứu dự đoán có bao nhiêu cuộc tuyệt chủng sẽ xảy ra sau đó, vì vậy Pimm còn gọi công trình này là “nguyên tắc sáng lập của sinh học bảo tồn”.
Khi Wilson đang phát triển lý thuyết về địa lý sinh vật đảo, ông cũng cố gắng lý giải một câu hỏi sâu sắc khác: Hành vi của các loài khác nhau đã tiến hóa như thế nào?
Kiến là một loài thú vị để bắt đầu giải quyết câu hỏi đó. Wilson và các đồng nghiệp đã nghiên cứu cách kiến tiết ra hóa chất từ các tuyến của chúng để kích hoạt các thành viên khác trong đàn nhận công việc mới. Wilson nhận thấy thật khó để giải thích hành vi của kiến trong điều kiện chọn lọc tự nhiên, điều này làm thay đổi một loài vì một số cá thể có nhiều con hơn những cá thể khác. Kiến hợp tác sâu sắc đến mức con gái của kiến chúa thường vô sinh, hy sinh thành công sinh sản của mình cho kiến chúa. Ông đã tìm thấy câu trả lời khi cho rằng các nhà sinh vật học cần tập trung ít hơn vào các cá thể động vật và nhiều hơn vào gen của chúng. Những cá thể cái trong đàn kiến đều là con gái của kiến chúa và bằng cách chăm sóc con cái của mình, kiến chúa có thể truyền lại nhiều gen hơn cho chúng.
Cũng theo Wilson, nếu có thể giải thích hành vi của loài kiến, ông có thể giải thích hành vi của các loài động vật khác như cự đà, sa giông, mòng biển, thậm chí cả con người. Wilson và các đồng nghiệp cùng chí hướng đã đề cập đến dự án này bằng một thuật ngữ nổi tiếng về hành vi động vật từ những năm 1950: sinh học xã hội. Năm 1975, Wilson xuất bản cuốn “Xã hội học: Tổng hợp mới” và trở thành cuốn sách gây tranh cãi nhất của ông.
“Sinh vật chỉ là cách của ADN để tạo ra nhiều ADN hơn”, Wilson dũng cảm tuyên bố. Sau đó, ông khám phá một loạt các hành vi cho thấy chúng có thể là sản phẩm của chọn lọc tự nhiên như thế nào. Tuy nhiên, Wilson đã gặp rắc rối trong việc mở rộng sinh học xã hội cho con người. Ông cảnh báo thật khó để phân biệt những tác động của văn hóa loài người với những tác động của chọn lọc tự nhiên. Wilson lập luận loài người có khuynh hướng cư xử theo những cách nhất định và hình thành các cấu trúc xã hội nhất định. Ông gọi thiên hướng đó là bản chất con người. Nói cách khác, chọn lọc tự nhiên có thể giúp giải thích tâm lý.
Cũng trong tác phẩm “Xã hội học: Tổng hợp mới”, ông cho rằng tất cả các hành vi của con người là sản phẩm của sự tiền định di truyền chứ không phải là những kinh nghiệm học được. Bằng cách ủng hộ bản chất con người hơn là sự nuôi dưỡng, ông đã gây ra một cơn bão chỉ trích, thậm chí còn bị nhiều ý kiến cáo buộc phân biệt chủng tộc và phân biệt giới tính. Đây cũng là lý do khiến ông bị một người biểu tình hất nước vào người khi đang phát biểu tại một hội nghị về sinh học xã hội năm 1978. Về sau, Wilson cho biết điều tự hào đối với ông là ông luôn sẵn sàng theo đuổi sự thật khoa học, bất chấp những cuộc tấn công như vậy.
Trong bài phát biểu khai giảng năm 2011 tại Đại học Bắc Carolina, Wilson nhấn mạnh nhân loại cần thay đổi cách quản lý hành tinh. Việc phá rừng nhiệt đới để thu lợi kinh tế không khác gì đốt một bức tranh thời Phục hưng để nấu một bữa ăn vậy. Trong cuốn sách năm 2016 mang tên “Half-Earth: Our Planet’s Fight for Life”, ông lập luận rằng cách duy nhất để tránh một vụ tuyệt chủng hàng loạt là để một nửa trái đất trở nên hoang dã.
Với những cống hiến không mệt mỏi, ông đã được vinh danh Huy chương Khoa học Quốc gia, danh hiệu khoa học cao nhất nước Mỹ cùng hàng chục giải thưởng khác. Năm 1995, Tạp chí Time bình chọn ông là một trong 25 người Mỹ có ảnh hưởng nhất.
Năm 2005, Quỹ đa dạng sinh học EO Wilson được thành lập nhằm thúc đẩy công tác bảo tồn, và năm 2008, Wilson đã hiện thực hóa được giấc mơ khi Bách khoa toàn thư về sự sống – một trang web tựa như Wikipedia được thiết kế để ghi lại tất cả 1,9 triệu loài sinh vật trên trái đất – chính thức ra mắt. Một bộ phim tài liệu về cuộc đời của ông mang tên “Người thừa kế tự nhiên của Darwin” cũng được thực hiện cùng năm.
Chắc chắn ý tưởng và mong mỏi của Wilson sẽ còn được các thế hệ nhà khoa học bảo tồn đời sau kế tiếp.
Linh Nhi tổng hợp
