Hình ảnh vệ tinh cho thấy hoạt động khai thác gỗ đang lan rộng từ các khu vực ngoại vi của Amazon đến vùng lõi rừng nhiệt đới.
Theo nghiên cứu mới được công bố đầu tháng 9, các hoạt động khai thác gỗ đã xóa sạch 464.000 ha rừng Amazon – một khu vực có diện tích gấp ba lần thành phố São Paulo của đất nước này trong thời gian từ tháng 8/2019 đến tháng 7/2020. Hơn một nửa (50,8%) lượng gỗ khai thác tập trung ở bang Mato Grosso, Amazonas (15,3%) và Rondônia (15%).
Nghiên cứu do mạng lưới Simex thực hiện dựa trên việc theo dõi những cây bị chặt thông qua dữ liệu bản đồ vệ tinh. Simex gồm 4 tổ chức môi trường của Brazil là Imazon, Imaflora, Idesam và Instituto Centro de Vida (ICV) – nhóm đã thiết lập liên minh để lập bản đồ tại 7/9 tiểu bang bao phủ Amazon gồm: Acre, Amazonas, Amapá, Mato Grosso, Pará, Rondônia và Roraima.
Marco Lentini, điều phối viên cao cấp Imaflora cho biết: “Khoảng 20 năm trước, chúng tôi lo sợ rừng sẽ bị tàn phá và dữ liệu bản đồ ngày nay cho thấy điều này đang trở thành hiện thực: khai thác gỗ đang hướng tới vùng lõi Amazon”.
Cũng theo Marco Lentini, mô hình khai thác chủ yếu do nhóm “di cư biên giới” thực hiện và “chúng ta phải ổn định ngay khu vực biên giới này”.
Mặc dù việc lập bản đồ không thể xác định chính xác số lượng cây bị khai thác trái phép từ các khu rừng hoang sơ nhưng hầu hết các cây bất hợp pháp đều tập trung ở biên giới ba vùng giữa Mato Grosso, Amazonas và Rondônia – nơi phát hiện hoạt động khai thác gỗ dữ dội trong một khu bảo tồn bản địa và một đơn vị bảo tồn, theo Vinicius Silgueiro, điều phối viên ICV cho biết.
10 thành phố tự trị chiếm gần 200.000 ha khai thác gỗ, trong đó 5 thành phố ở Mato Grosso, 2 thành phố ở Amazonas, còn lại ở Roraima, Acre và Pará. Hầu hết các hoạt động khai thác gỗ (78%) được báo cáo xảy ra trên các tài sản thuộc sở hữu tư nhân. Giấy phép hợp pháp thường được sử dụng để che giấu việc khai thác gỗ trong các khu vực hạn chế thông qua một quy trình được gọi là… rửa cây.
Một nghiên cứu chi tiết hơn được thực hiện bởi Imazon tập trung vào Pará cho thấy hơn một nửa hoạt động khai thác gỗ trong tiểu bang này không nhận được bất kỳ sự cho phép nào của chính phủ. Từ tháng 8/2019 đến tháng 7/2020, 50.139 ha rừng đã bị tàn phá với 55% không có sự cho phép của các cơ quan môi trường, tăng khoảng 20% so với cùng kỳ.
Trước khi dự án Simex ra đời, chỉ có Pará và Mato Grosso có bản đồ dựa trên vệ tinh xác định các khu vực diễn ra hoạt động khai thác gỗ. Imazon bắt đầu giám sát Pará vào năm 2008 và ICV tham gia vào năm 2013 bằng cách giám sát Mato Grosso. Các tổ chức nói rằng những tiểu bang này là trọng tâm để thúc đẩy minh bạch dữ liệu do các hoạt động khai thác gỗ lớn.
Theo Vinicius Silgueiro, việc khai thác gỗ không phá hủy diện tích rừng nhiều như nạn phá rừng và sự phát triển của thảm thực vật trên các điểm khai thác gỗ có thể khiến việc quan sát qua vệ tinh trở nên khó khăn hơn.
“Khác với phá rừng, hoạt động khai thác gỗ vẫn còn một số độ che phủ của thảm thực vật. Chúng tôi có thể xác định các vết sẹo trong rừng được tạo ra bởi các con đường được sử dụng để di chuyển các khúc gỗ cũng như các khu vực lưu trữ. Chính các cơ sở hạ tầng xung quanh việc khai thác gỗ giúp chúng tôi tìm ra những khu vực này”, Silgueiro cho biết.
Tuy nhiên, ở hầu hết các bang, Silgueiro nói rằng gần như không thể xác minh hoạt động khai thác gỗ là bất hợp pháp, do thiếu minh bạch hoặc các rào cản công nghệ. Nhiều khi giấy chứng nhận hoạt động lâm nghiệp hợp pháp được lập trên giấy nên khó có thể đối chiếu cơ sở dữ liệu chứng chỉ với hình ảnh. Hai bang duy nhất có cơ sở dữ liệu số hóa là Pará và Mato Grosso.
Một thách thức khác là các chứng chỉ cho phép quản lý rừng cung cấp tọa độ vị trí nhưng không cung cấp tệp hình dạng – bản đồ kỹ thuật số – của khu vực, cản trở nỗ lực xác định thông qua hình ảnh vệ tinh nơi xảy ra khai thác gỗ bất hợp pháp, theo Lentini.
Bất chấp những thách thức này, có những trường hợp rất rõ ràng rằng việc khai thác gỗ diễn ra là bất hợp pháp, nhất là khi nó xảy ra trong các khu bảo tồn như các khu bảo tồn và đơn vị bảo tồn bản địa. Nghiên cứu cho thấy 6% khai thác gỗ ở Amazon tương đương 28.112 ha nằm trong các đơn vị bảo tồn trong thời gian nghiên cứu; 5% nằm trong các khu bảo tồn bản địa với 24.866 ha. Silgueiro nói: “Những khu vực này không có bất kỳ loại giấy phép nào để khai thác hợp pháp.
Một báo cáo năm 2018 của Tổ chức Hòa bình xanh (Greenpeace) cũng nêu bật tính không đáng tin cậy của các hệ thống cấp phép và kiểm soát lâm nghiệp của Brazil khiến việc xử lý gian lận trở nên khó khăn hơn. Trong đó, lỗ hổng nghiêm trọng trong quản lý lâm nghiệp của các bang Amazon nằm ở sự yếu kém của quy trình cấp phép cho các kế hoạch quản lý rừng bền vững. Phần lớn không có cuộc kiểm tra thực địa nào được thực hiện trước khi lập kế hoạch quản lý hoặc những cuộc kiểm tra này có chất lượng thấp. Điều này cho phép các kỹ sư lâm nghiệp… đánh giá quá cao khối lượng hoặc gian lận thêm các cây có giá trị thương mại cao vào kiểm kê rừng của khu vực và theo điều tra của Greenpeace, các cơ quan nhà nước vẫn cấp tín dụng cho việc khai thác và vận chuyển gỗ không tồn tại này.
Silgueiro từ ICV cho biết việc khai thác gỗ hợp pháp và bất hợp pháp vẫn tồn tại với tỷ lệ khoảng 60:40. Càng có nhiều giấy tờ hợp pháp để khám phá rừng thì càng có nhiều gỗ bất hợp pháp. Ông nói thêm rằng gian lận khai thác gỗ sẽ chỉ dừng lại khi toàn bộ quá trình có thể truy nguyên thông qua các công nghệ giúp ước tính khối lượng sản xuất gỗ thực và theo dõi từng cây riêng lẻ. Truy xuất nguồn gốc là điều cần thiết, công nghệ này đã tồn tại nhưng các quốc gia sản xuất còn chậm áp dụng.
Tác động môi trường từ việc khai thác gỗ trái phép là rất lớn. Các nghiên cứu gần đây cho thấy Amazon của Brazil hiện là một nguồn phát thải CO2 ròng thay vì là một bể chứa carbon dioxide như dự kiến, trong đó một phần trách nhiệm thuộc về các hoạt động khai thác gỗ.
Linh Nhi (Theo Mongabay)
