Trên toàn cầu, các dự án trồng cây đang trở thành xu hướng thịnh hành nhưng nhiều người đang dựa vào thói quen cũ là trồng rừng độc canh và gọi chúng là rừng.
Cứ như thể một người dọn dẹp chuyên nghiệp đã được đưa vào khu rừng nhiệt đới. Tiếng chim hót và tiếng ếch nhái vắng lặng, những mái vòm lộn xộn cũng được dọn sạch bong. Nơi từng là những đám dây leo và cây non hỗn độn nằm chen chúc dưới những dưới tán cây râm mát, giờ được thay thế bằng những cây có cùng chiều cao đứng ngăn nắp và xếp thành từng hàng ngay ngắn dưới cái nắng như thiêu đốt.
Đây là một dự án trồng rừng. Nhưng có điều gì đó rất sai.
Các cơ quan chính phủ Campuchia đã chào mời dự án trồng rừng Prey Lang là dự án lớn đầu tiên trong việc phục hồi tập trung vào khí hậu. Cục Lâm nghiệp Campuchia đã cấp cho nhà thầu Hàn Quốc Think Biotech nhượng quyền trồng 34.000 ha rừng mục đích rõ ràng là trồng cây và giảm nhẹ phát thải khí nhà kính. Nhưng những gì đã xảy ra trên mặt đất trông không giống như một chiến thắng trước biến đổi khí hậu.
Các thành viên cộng đồng và các nhà khoa học cho biết Think Biotech đã phát quang các khu rừng nhiệt đới đa dạng và trồng lại nó bằng cây keo độc canh hoặc một loài đơn lẻ. Các chủ đất theo phong tục bị buộc phải rời khỏi những vùng đất mà họ không còn nhận ra.
Sự nguy hiểm mà dự án tái trồng rừng Prey Lang mang lại có thể là điềm báo cho những điều sắp xảy ra ngày càng tăng khi các cam kết trồng cây tăng vọt trên thế giới. Chưa bao giờ trồng cây trở nên thịnh hành hơn thế. Năm 2019, Ethiopia phá kỷ lục toàn cầu khi trồng 350 triệu cây giống chỉ trong 12 giờ. Ít nhất ba sáng kiến “cây nghìn tỷ” đang được triển khai, trong đó Trung Quốc dự kiến trồng một bức tường xanh có kích thước bằng cả nước Đức ở khu vực phía bắc khô cằn vào năm 2050 trong một nỗ lực nhằm phục hồi những tiến bộ của sa mạc Gobi.
Ngay cả các công ty cũng đang vào cuộc. Tập đoàn giấy và bột giấy APP cùng gã khổng lồ nhiên liệu hóa thạch Shell từng nhận được sự quan tâm kèm cả phẫn nộ vì đã khen ngợi các dự án trồng rừng của mình trong khi tiếp tục chặt phá rừng và khai thác hydrocacbon.
Được thúc đẩy bởi các cam kết nằm trong Chiến dịch toàn cầu thách thức Bonn nhằm khôi phục diện tích đất bị suy thoái lớn hơn Ấn Độ vào năm 2030, trồng cây có vẻ đã sẵn sàng trở thành một phần chính trong những gì mà Liên hợp quốc kêu gọi là “Thập kỷ phục hồi hệ sinh thái”.
Tuy nhiên, trong “cơn bão” trồng cây như hiện nay, hàng loạt câu hỏi về mục tiêu khôi phục rừng được đặt ra và điều gây tranh cãi nhất là liệu việc trồng cây đơn loài có được tính vào mục tiêu phục hồi hay không?
Sửa chữa hệ sinh thái bằng đồn điền: Sai lầm!
Lẽ thường, mọi người thường nghĩ đồn điền và phục hồi nằm ở hai đầu đối diện của một quang phổ. Các đồn điền thường là một tai họa đối với các hệ sinh thái bản địa, liên quan đến việc sản xuất hiệu quả một số mặt hàng, chẳng hạn như cọ dầu ở Borneo hoặc bạch đàn ở Cerrado của Brazil. Thông thường, sự mở rộng của chúng tàn phá môi trường tự nhiên, phá hoại đa dạng sinh học và sinh kế địa phương. Trong khi đó, phục hồi là một quá trình sửa chữa hệ sinh thái, tái tạo trái tim bơm máu của tự nhiên tại các cảnh quan đã bị con người làm suy thoái.
Trong thực tế, câu chuyện lộn xộn hơn nhiều.
Một đánh giá trên tạp chí Nature vào năm 2019 cho thấy ở nhiều quốc gia, ranh giới giữa đồn điền và phục hồi đang mờ nhạt hơn so với lần đầu xuất hiện. Các nhà nghiên cứu rừng nghiên cứu về các cam kết phục hồi của chính phủ tiết lộ rằng gần một nửa số rừng mới được hứa hẹn sẽ là rừng trồng độc canh các loại cây phát triển nhanh như keo và bạch đàn thay vì bắt đầu phục hồi các hệ sinh thái.
Vào thời điểm đó, hai tác giả chính của nghiên cứu là Charlotte Wheeler từ Đại học Edinburgh và Simon Lewis từ Đại học Leeds từng tuyên bố việc coi đồn điền với mục tiêu trồng độc canh thương mại rộng lớn là phục hồi rừng là một vụ bê bối của thế kỷ 21. Nghiên cứu cho thấy rừng tự nhiên lâu năm tích trữ lượng carbon dioxide nhiều hơn khoảng 40 lần so với rừng trồng thường xuyên bị chặt phá.
Tuy nhiên, ở nhiều nơi, đồn điền không chỉ là một vụ bê bối khí hậu. Tại Trung Quốc, các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng việc trồng cây cào cào đen không phải bản địa (Robinia pseudoacacia) trên Cao nguyên Hoàng thổ đang hút tới 92% lượng mưa trong những năm nhiều mưa, chiếm đoạt nguồn nước ngọt đổ về các dòng sông. Và thảm họa ngập nước của Trung Quốc không phải là duy nhất. Chính phủ Nam Phi tiếp tục chi hàng triệu đô la mỗi năm cho Chiến dịch Làm việc vì Nước để phát quang những cây trồng ngập nước ra khỏi các khu vực đầu nguồn xung yếu.
Trong khi đó, một số nhà khoa học cảnh báo ở Cộng hòa Chad, những nỗ lực trồng rừng lớn có thể thúc đẩy chương trình tái sản xuất linh dương sừng kiếm (Oryx dammah). Và ở phía bắc Mozambique, các cuộc điều tra vệ tinh cho thấy hơn 2/3 diện tích rừng trồng lấy gỗ từ năm 2001 đến 2017 được thành lập trên đất trồng trọt có khả năng làm trầm trọng thêm tình trạng nghèo đói, suy dinh dưỡng và thất nghiệp ở nông thôn do phương thức sản xuất lương thực bị thay thế.
Câu hỏi đặt ra là tại sao nhiều quốc gia lại tập trung vào các giải pháp độc canh trong các cam kết khôi phục để sửa chữa hệ sinh thái? Wheeler nói rằng có hai yếu tố chính: tốc độ và sự dễ dàng. Theo bà, rừng đơn canh luân canh ngắn ngày có tốc độ hấp thụ carbon nhanh hơn rừng tái sinh tự nhiên, vì vậy trong ngắn hạn, chúng rất hấp dẫn. Việc trồng rừng cũng dễ dàng và mang lại lợi nhuận cao hơn trong hệ thống kinh tế hiện tại so với trồng rừng tự nhiên – vốn yêu cầu người dân thu thập hạt giống bản địa và cây con từ các khu rừng hiện có và nuôi dưỡng chúng trong vườn ươm. Chính tốc độ và sự dễ dàng đã giúp trồng cây trở thành trụ cột của cảnh quan nhiệt đới. Nhưng ngoài những thiệt hại không thể phủ nhận mà chúng gây ra cho một số hệ sinh thái nhất định, việc trồng cây cũng có ít nhiều tích cực mà hiếm khi được đề cập trong giới bảo tồn.
Trồng xen cây bản địa trong các đồn điền
Khi Hoàng đế Menelik II bắt tay xây dựng thủ đô Addis Ababa của Ethiopia vào khoảng năm 1884, ông phải đối mặt với một thách thức: các khu rừng bản địa xung quanh hầu hết đã biến mất. Làm thế nào để xây dựng đô thị mới và cung cấp củi đốt cho người dân? Câu trả lời của Menelik là một trong những mặt hàng xuất khẩu thay đổi thế giới nhất của Úc: bạch đàn. Trong suốt thời gian trị vì, Menelik đã đưa 15 loài bạch đàn vào Ethiopia.
Ngày nay, tại các thị trấn và khu vườn nhà ở tây nam Ethiopia, di sản của Menelik vẫn tồn tại. Sức nặng của các trường học, nhà ở và bệnh viện được nâng đỡ bằng các cọc thẳng của giàn giáo bạch đàn. Ở mỗi vườn nhà nông thôn nơi đâu cũng thấy bạch đàn thống trị. Tuy nhiên, những khu rừng nhỏ này khác xa so với những khu rừng trồng công nghiệp được cơ giới hóa rộng rãi ở những nơi như Brazil và Indonesia. Mục đích chính của chúng là sản xuất củi, gỗ, mang lại thu nhập đáng kể cho người nghèo. Đáng chú ý là một số đồn điền nhất định, đặc biệt là những đồn điền gần hệ sinh thái tự nhiên hơn mang lại những lợi ích bổ sung đáng ngạc nhiên. Nó chỉ ra rằng một số đồn điền có thể nuôi dưỡng đa dạng sinh học.
Matt Betts, Giáo sư sinh thái rừng tại Đại học bang Oregon cho biết số lượng động vật hoang dã phụ thuộc vào một số yếu tố. Rừng trồng với các loài hỗn hợp và những rừng còn giữ lại “di sản” của môi trường sống cũ, chẳng hạn như những cây còn sót lại hoặc gỗ đã đốn hạ có xu hướng có chất lượng môi trường sống cao hơn nhiều so với những rừng trồng độc canh, non trẻ. Các đồn điền cũ hơn có thể hỗ trợ một số lượng lớn các loài chim và thậm chí có thể hoạt động như hành lang mà qua đó một số loài động vật sống trong rừng có thể di chuyển. Đời sống thực vật cũng có thể được hưởng lợi từ các thực hành quản lý đồn điền nhất định, thách thức tính chính thống cho rằng các đồn điền làm suy giảm chất lượng theo thiết kế.
“Nhiều nhà bảo tồn coi rừng trồng là “sa mạc xanh”, không có khả năng tái sinh tự nhiên. Đó thực sự là trường hợp của các đồn điền luân canh ngắn hạn, được quản lý chặt chẽ nhưng có thể không phải là trường hợp của các đồn điền luân canh dài hạn, có thể có sự đa dạng phong phú của các loài thực vật bản địa ở vùng sâu”, Pedro Brancalion, Giáo sư tại Đại học São Paulo đồng thuận.
Trên khắp các vùng nhiệt đới, các nhà khoa học đã nhiều lần chỉ ra rằng các đồn điền ít được quản lý chặt chẽ (hoặc bị bỏ hoang) và có cấu trúc đa dạng hoạt động như những vườn ươm cây con ngoài dự kiến chứa đựng một số lượng đáng chú ý những cây non đang phát triển bên dưới tán của chúng.
Brancalion đang sử dụng tiềm năng vườn ươm này để cải tạo “danh tiếng” cho cây bạch đàn. Ông đồng ý với các nhà bảo tồn khác rằng rừng trồng không bao giờ có thể thay thế giá trị bảo tồn của các hệ sinh thái tự nhiên. Nhưng thông qua một thử nghiệm trồng rừng quy mô lớn ở Rừng Đại Tây Dương của Brazil, Brancalion và đồng nghiệp hy vọng sẽ xác định lại các loài bạch đàn từ loài cây xấu của khu bảo tồn thành đồng minh mới được tìm thấy của khu bảo tồn. Lựa chọn của nhóm là trồng xen vào bạch đàn vốn phát triển nhanh các loài cây bản địa, có tốc độ phát triển chậm và giúp cải tạo khu rừng nhiệt đới phức tạp bên dưới, sau đó, thu hoạch bạch đàn trước để hoàn trả chi phí trồng rừng ban đầu và tài trợ cho việc duy trì liên tục hệ sinh thái đa dạng.
Nhóm Brancalion phát hiện ra rằng bằng cách thu hoạch những cây bạch đàn đang phát triển nhanh chóng, các nhà quản lý phục hồi có thể bù đắp 45-75% chi phí trồng và duy trì cây bản địa trong vòng 5 năm, tất cả đều không ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng tái sinh dưới mức. Hệ thống xen canh thu hồi chi phí này có tiềm năng đáng kể ở những nơi khác trong vùng nhiệt đới với một vài công ty đã đưa vào áp dụng trong thực tế trên bờ biển Đại Tây Dương của Brazil.
Trồng cây có được tính vào mục tiêu phục hồi?
Wheeler nói rằng một số mức độ trồng cây nên được đưa vào mục tiêu phục hồi, đặc biệt là những đồn điền cung cấp nguồn gỗ giúp giảm áp lực khai thác gỗ trong rừng tự nhiên. Tuy nhiên, các hoạt động phục hồi cần loại bỏ việc trồng các loài gỗ mềm như bạch đàn và keo dành cho các nhà máy giấy và bột giấy vì carbon trong các sản phẩm có tuổi thọ ngắn như vậy sẽ bị phá vỡ nhanh chóng và quay trở lại bầu khí quyển, làm trầm trọng thêm tình trạng biến đổi khí hậu. Để có được những lợi ích lâu dài về khí hậu, nên tập trung trồng các loại gỗ cứng như gỗ tếch và gỗ gụ – những loại gỗ tạo ra cùng một loại gỗ khóa carbon lâu dài thường bị khai thác quá mức trong các khu rừng tự nhiên.
“Tôi chưa phân tích kỹ lưỡng về vấn đề này nhưng giả thuyết của tôi là các đồn điền tập trung vào sản xuất gỗ sẽ không được tính vào mục tiêu phục hồi quốc gia trừ khi khôi phục là mục tiêu rõ ràng của đồn điền (và đã có những nỗ lực đa dạng hóa rừng trồng)”, Betts, chuyên gia về sinh thái rừng cho biết.
Việc đa dạng hóa như vậy có thể liên quan đến việc chuyển từ trồng độc canh sang trồng đa loài, giảm bớt việc quản lý rừng ở tầng dưới hoặc đảm bảo tất cả các cây rừng trồng đều có nguồn gốc đủ đa dạng về mặt di truyền để chúng có khả năng chống chịu với các tác động của hạn hán và biến đổi khí hậu.
Brancalion nói rằng các đồn điền công nghiệp chỉ đơn giản là không được tính vào mục tiêu phục hồi rừng: “Các đồn điền gỗ công nghiệp rất tốt để sản xuất gỗ, và đó là tất cả. Chúng quan trọng như một hoạt động kinh tế và đóng một vai trò quan trọng trong các nền kinh tế hiện đại nhưng không thể được coi là phục hồi hệ sinh thái”. Chúng không thể được dựa vào để tối đa hóa đa dạng sinh học, góp phần thu hồi carbon hoặc thúc đẩy sinh kế địa phương hoặc các dịch vụ đầu nguồn.
Matt Fagan, Giáo sư tại Đại học Maryland cho biết diện tích đất mà các quốc gia chọn để làm đồn điền hoặc rừng tự nhiên không phải là phần quan trọng nhất trong cam kết phục hồi và do các quốc gia tự quyết định. Nhưng điều quan trọng là đảm bảo rừng trồng độc canh không thay thế các hệ sinh thái tự nhiên, như trường hợp của Costa Rica chẳng hạn – chính phủ nước này đã trợ cấp cho việc mở rộng các đồn điền cây độc canh trên phần lớn diện tích đồng cỏ chứ không phải rừng.
Theo Fagan, nơi tốt nhất để mở rộng các đồn điền độc canh ở vùng nhiệt đới là các đồng cỏ hoang vì điều này sẽ không thay thế việc sử dụng đất của con người, không làm giảm đa dạng sinh học, đồng thời lại có khả năng phát triển, cô lập carbon nhanh chóng.
Bài học từ các dự án trồng cây
Khi chúng ta bước vào Thập kỷ phục hồi hệ sinh thái, có những bài học cần rút ra từ quá trình nở rộ hoạt động trồng cây trong vài thập kỷ qua: Nó đã xảy ra ở đâu? Với những hậu quả gì? Và bao nhiêu phần trăm của sự mở rộng này là trồng cây so với tái sinh tự nhiên?
Câu trả lời cho những câu hỏi này rất quan trọng đối với một xã hội bắt tay vào các nỗ lực tái trồng rừng lịch sử. Tuy nhiên, trong một thời gian rất dài, những câu trả lời thẳng thắn vẫn khó nắm bắt. Lý do tóm lại nằm ở yếu tố kỹ thuật. Cho đến rất gần đây, việc phân biệt rừng tái sinh tự nhiên với rừng trồng ở quy mô không gian lớn đã được các nhà khoa học vệ tinh nỗ lực thực hiện.
Fagan nói: “Mặc dù các đồn điền độc canh thường khác biệt nếu chúng ta nhìn thấy chúng từ mặt phẳng, nhưng từ quan điểm màu sắc, chúng thường trùng lặp với rừng tự nhiên và do đó làm nhầm lẫn các thuật toán máy tính đang hoạt động với các điểm ảnh mờ”. Nói cách khác, máy tính rất khó phân biệt rừng tự nhiên với rừng trồng, chưa kể tầm nhìn vệ tinh về các cảnh quan nhiệt đới thường bị che khuất bởi mây bao phủ.
Nhưng Fagan và nhóm nghiên cứu đã giải quyết thách thức trên bằng cách sử dụng Google Earth Engine cùng công nghệ radar xuyên qua đám mây và hơn 600.000 địa điểm đồn điền và rừng tự nhiên đã biết, qua đó giúp các thuật toán máy học phân biệt sự khác nhau giữa đồn điền và rừng tự nhiên. Bây giờ, lần đầu tiên, chúng ta có thể bắt đầu khám phá các mô hình mở rộng trồng cây trong vùng nhiệt đới.
Kết quả cho thấy một bức tranh đáng lo ngại. Từ năm 2000 đến năm 2012, việc mở rộng độ che phủ của cây bị chi phối không phải bởi sự phục hồi rừng tự nhiên mà bởi những dãy đồn điền độc canh. Tổng cộng, những đồn điền này chiếm khoảng 2/3 số cây mở rộng được quan sát thấy, 92% trong số đó xảy ra ở các “điểm nóng về đa dạng sinh học”.
Vùng đất khô hạn cũng bị ảnh hưởng nặng nề.
Fagan nói: “Các đồn điền cây dày đặc ở những vùng đất khô cằn có khả năng phát triển chậm (nếu có), bốc cháy trong lửa hoặc hút hết nước ngầm. Chưa hết, 1/5 tổng số đồn điền mà chúng tôi quan sát được đã được trồng trong quần xã sinh vật khô cằn”. Nhưng phát hiện tồi tệ nhất là những gì đã xảy ra trong các khu bảo tồn. Một trong 11 khu bảo tồn đã trải qua áp lực gặm nhấm của việc trồng cây.
Những kết quả này là một dấu hiệu cảnh báo cho những hứa hẹn tái trồng rừng trên quy mô lớn. Trong khi đó, bất kỳ hoạt động mở rộng rừng trồng nào diễn ra dưới ngọn cờ tái trồng rừng đều có thể phải đối mặt với những thách thức khác, cũ và mới. Lịch sử thuộc địa thường gắn chặt với các quyết định đáng ngờ về việc thành lập đồn điền. Ví dụ, Trisha Gopalakrishna tại Đại học Oxford chỉ ra rằng nhiều savan đa dạng sinh học của Ấn Độ được phân loại không chính xác thành “đất hoang” do sự phân loại sai thực vật của Ấn Độ thuộc địa và các vùng đất này đang được nhắm cho các hoạt động trồng rừng để đáp ứng mục tiêu của Ấn Độ như một phần của Thỏa thuận Paris. Sau đó là sự tấn công liên tục của biến đổi khí hậu mà Gopalakrishna mô tả là “mối đe dọa lớn đối với không chỉ phục hồi hệ sinh thái mà còn tất cả các hoạt động và quá trình liên quan của hệ sinh thái”.
Bằng chứng cho thấy là rừng trồng dễ bị cháy nổ, hạn hán và dịch bệnh hơn rừng tái sinh tự nhiên. Vì vậy, cho dù bạn có nghĩ việc trồng cây nên được tính vào việc tái trồng rừng thì có một điều chắc chắn là: Khi các dự án trồng cây sinh sôi nảy nở, chúng tôi chắc chắn cần phải theo dõi chúng.
Thảo Linh (Theo Mongabay)
