Nhà lý sinh Steven Block, giáo sư khoa học sinh học và vật lý ứng dụng tại Đại học Stanford, Mỹ mới đây đã bày tỏ mối quan ngại về mối đe dọa khủng bố sinh học trong một bài báo đăng trên tạp chí American Scientist.
Đã hơn 20 năm kể từ khi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tuyên bố xóa sổ căn bệnh rất dễ lây lan và không thể chữa khỏi – bệnh đậu mùa – nhưng Block vẫn cảnh báo “bệnh đậu mùa là mối đe dọa trực tiếp đối với toàn thế giới”. Ông chỉ ra rằng mặc dù căn bệnh này đã được loại bỏ trong tự nhiên nhưng các kho dự trữ đông lạnh của virus đậu mùa vẫn được chính phủ Hoa Kỳ và Nga duy trì. Do đó, nếu các chính trị gia bất hảo hoặc những kẻ khủng bố nắm giữ những nguồn cung cấp còn lại thì hậu quả sẽ rất thảm khốc.
Block chỉ ra khoảng 20 tác nhân sinh học thông thường bao gồm bệnh than, Ebola và sốt phát ban cùng với một số sinh vật biến đổi gen không xác định mà những kẻ khủng bố có thể tung ra để tấn công số đông. Ông cho rằng Hoa Kỳ và các nước phát triển khác nên làm nhiều hơn để ngăn chặn sự phổ biến của vũ khí sinh học – thứ mà ông gọi là “mối đe dọa nghiêm trọng đối với hòa bình trong thế kỷ 21.
Với bệnh than, Block cho biết đây là tác nhân được lựa chọn cho hầu hết các chương trình chiến tranh sinh học. Vi khuẩn bệnh than tạo ra các bào tử gây chết người và việc hít thở với số lượng lớn bào tử này có thể bị mắc bệnh than qua đường hô hấp – một căn bệnh thường gây tử vong trừ khi được điều trị bằng liều lượng lớn kháng sinh loại penicillin ngay sau khi tiếp xúc.
Bào tử bệnh than rất dễ sản sinh và có thể tồn tại hơn 100 năm nếu được giữ khô ráo và tránh ánh nắng trực tiếp. Chính thời hạn sử dụng lâu dài của chúng khiến chúng rất phù hợp với loại vũ khí chứa trong các thiết bị bình xịt.
Dù rất nguy hiểm, song bệnh than xử lý tương đối dễ và an toàn. Các bào tử bệnh than trong không khí duy trì khả năng lây nhiễm cho đến khi chúng rơi xuống đất – nơi hầu hết bị bất hoạt bởi ánh sáng mặt trời.
“Bệnh than không dễ lây lan”, do đó làm giảm nguy cơ lây lan ra ngoài mục tiêu đã định. Hơn nữa, một loại vắc-xin được sản xuất tốt có thể ngăn ngừa sự khởi phát của bệnh, cho phép sử dụng một cách an toàn”, Block cho biết.
Bên cạnh bệnh than, đậu mùa và các tác nhân sinh học thông thường khác, Block cũng cảnh báo về “sinh học đen” – một ngành khoa học mờ ám, trong đó vi sinh vật được biến đổi gen với mục đích duy nhất là tạo ra vũ khí khủng bố mới.
Block chỉ ra rằng bản đồ di truyền của các loại virus, vi khuẩn và vi sinh vật chết người khác đã được phổ biến rộng rãi trong phạm vi công cộng. Ví dụ, vào mùa hè năm ngoái, một tạp chí khoa học hàng đầu đã công bố toàn bộ mã di truyền của mầm bệnh dịch tả. Và các nhà nghiên cứu hợp pháp hiện đang trong quá trình lập bản đồ bộ gen của hơn 100 vi khuẩn khác bao gồm cả vi khuẩn gây ra bệnh than, bệnh dịch hạch và thương hàn. Tuy nhiên, bất kỳ nhà khoa học nào muốn phá hủy đều có thể sử dụng thông tin này để cố gắng nhân bản các chủng vi khuẩn và virus cực kỳ độc hại, Block nói.
Ông cũng chỉ ra rằng có rất nhiều nhà vi sinh vật học được trả lương thấp trên thế giới có thể sẵn sàng hợp tác với những khách hàng thiếu đạo đức, tạo ra các bệnh nan y không thể chữa khỏi, chẳng hạn như bệnh than kháng penicillin hoặc “virus tàng hình” lây nhiễm sang vật chủ thầm lặng cho đến khi được kích hoạt bởi một số tác nhân bên ngoài, chẳng hạn như tiếp xúc với một hóa chất thông thường vô hại.
Bài học lịch sử
Theo Block, chiến tranh sinh học cũng lâu đời như nền văn minh nhưng chính sự phản đối của quốc tế đối với việc sử dụng rộng rãi khí mù tạt độc trong Thế chiến thứ nhất đã dẫn đến hiệp ước năm 1925 về việc cấm vũ khí sinh học trong các cuộc chiến tranh trong tương lai.
Vậy nhưng trong Thế chiến thứ hai, một số quốc gia vẫn tiếp tục sử dụng vũ khí sinh học để tấn công đối phương, thậm chí, sau cuộc chiến, Hoa Kỳ và Liên Xô còn khởi động các chương trình vũ khí sinh học quy mô đầy đủ, trong đó bao gồm việc phát triển các bình khí có khả năng phát tán các tác nhân vi khuẩn và virus bằng máy bay hoặc tên lửa đạn đạo. Cả hai cũng dự trữ rất nhiều kho bệnh than.
Phải đến năm 1969, Tổng thống Richard Nixon mới ban hành lệnh hành pháp đơn phương và vô điều kiện chấm dứt chương trình vũ khí sinh học của Mỹ, và tất cả các kho dự trữ của Mỹ đã bị phá hủy vào năm 1972. Cùng năm này, 160 quốc gia ký hiệp ước cấm mọi việc sử dụng vũ khí sinh học và hóa học. Tuy nhiên, cuối cùng chỉ có 143 quốc gia phê chuẩn hiệp ước, 52 quốc gia không ký kết. Điều đáng tiếc là hiệp ước năm 1972 thiếu các điều khoản quan trọng để thực thi hoặc xác minh. Do đó, một số nước ký kết hiệp ước vẫn duy trì các chương trình vũ khí sinh học đang hoạt động. Block ước tính có khoảng 10 quốc gia được cho là có các chương trình vũ khí sinh học đang hoạt động.
Dù vậy, điều mà Block lo lắng nhất là những kẻ khủng bố bằng cách nào đó có thể tiếp cận với các loại vũ khí sinh học để tấn công thế giới và thực tế đã có không ít bài học xảy ra.
Cần đầu tư nhiều hơn và hợp tác quốc tế chặt hơn
Trong năm tài chính 2000, chính quyền Clinton đã phân bổ 1,4 tỷ đô la để chống lại cả chiến tranh sinh học và hóa học, tuy nhiên, Block tin rằng cần phải chi nhiều hơn nữa để tăng cường nỗ lực chống khủng bố và khả năng ứng phó khẩn cấp.
Block cũng hỗ trợ phát triển các thiết bị công nghệ cao có khả năng phát hiện ngay lập tức vi khuẩn và virus gây chết người trong môi trường, đồng thời ông khuyến khích sản xuất và dự trữ vắc-xin mới – một vấn đề nóng bỏng ở Mỹ cũng như các quốc gia trước tác động bao trùm của Covid-19 hiện nay.
Trong số các loại thuốc được nghiên cứu thì thuốc chủng ngừa bệnh than gây nhiều tranh cãi nhất. Quân đội Mỹ muốn tiêm chủng cho tất cả 2,4 triệu quân nhân tại ngũ và dự bị nhưng không ai biết liệu loại vắc-xin hiện tại có cung cấp khả năng miễn dịch chống lại bệnh than do hít phải loại thường được sử dụng trong vũ khí sinh học hay không. Các câu hỏi về tính an toàn cùng vụ bê bối liên quan đến tập đoàn phân phối vắc-xin bệnh than đã khiến nỗ lực tiêm chủng của quân đội Mỹ giảm mạnh.
Đối với bệnh đậu mùa, việc tiêm chủng thông thường ở Mỹ đã kết thúc vào năm 1980 – năm mà loại virus này chính thức bị diệt trừ, vì vậy rất ít người Mỹ còn khả năng miễn dịch cho đến ngày nay. Trung tâm Kiểm soát Dịch bệnh sẽ cung cấp 40 triệu liều vắc-xin mới bắt đầu từ năm 2004 nhưng các nhà phê bình nói rằng trong trường hợp xảy ra một cuộc tấn công khủng bố ở nhiều thành phố, hàng trăm triệu liều sẽ cần thiết để ngăn chặn căn bệnh thường gây tử vong lan rộng khắp cả nước.
Về mặt ngoại giao, Block ủng hộ việc củng cố hiệp ước vũ khí sinh học năm 1972 bằng cách yêu cầu các cuộc thanh tra quốc tế chéo nhau để đảm bảo tuân thủ hiệp ước. Trong đó, Hoa Kỳ cần nêu cao trách nhiệm thực thi và và đảm nhận vai trò lãnh đạo trong việc ủng hộ các hiệp ước vũ khí có ý nghĩa. Ngoài ra, Block cũng kêu gọi các đồng nghiệp hãy phá vỡ sự im lặng và có lập trường chống lại sự phổ biến của vũ khí sinh học.
“Một số người chỉ đơn giản là không coi trọng mối đe dọa nhưng họ nên làm như vậy. Những người khác lo lắng về việc kích động phản ứng dữ dội của công chúng đối với công nghệ sinh học nói chung có thể ảnh hưởng đến nghiên cứu sinh học hợp pháp của chính họ”, Block nhận xét.
Yến Nhi (Theo stanford.edu)
