Nền tảng trực tuyến mã nguồn mở Mekong Dam Monitor (Giám sát Đập Mê Kông) – một chương trình do Washington tài trợ nhằm giám sát tình trạng sông Mê Kông vừa chính thức khởi động có nguy cơ thử thách thêm mối quan hệ vốn đã căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc.
Mekong Dam Monitor hứa hẹn cung cấp thông tin cập nhật hàng tuần từ viễn thám và hình ảnh vệ tinh về mực nước của các hồ chứa tại 13 đập dọc theo dòng chính sông Mê Kông, cũng như tại 15 đập dòng nhánh có công suất phát điện lớn hơn 200MW.
Nền tảng này sẽ lưu hành các hình ảnh và phân tích hàng tuần về “chuỗi 11 thác của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mê Kông”, cũng như bản đồ và dữ liệu về nhiệt độ, tuyết phủ, lượng mưa và các chỉ số khác dọc theo toàn bộ dòng sông.
Dự án hợp tác giữa Chương trình Đông Nam Á thuộc think-tank Trung tâm Stimson cùng công ty nghiên cứu và tư vấn Eyes On Earth Inc. này là kết quả sau nhiều năm các quốc gia ven sông thất vọng trước sự thiếu minh bạch của Trung Quốc trong việc chia sẻ thông tin như trên.
Trước đây, Bắc Kinh chỉ công khai thông tin trong mùa lũ, nhưng tháng 11 vừa qua đã tuyên bố sẽ công bố Nền tảng chia sẻ thông tin hợp tác tài nguyên nước Lan Thương – Mê Kông để chia sẻ dữ liệu thủy văn quanh năm.
Theo trang web của Mekong Dam Monitor, nền tảng này tìm cách “chống lại những tuyên bố không chính xác về tình trạng và hoạt động của các đập, hồ chứa và dòng chảy ở lưu vực sông Mê Kông” với “sự giám sát liên tục, minh bạch và dựa trên bằng chứng”.
Ngược lại, Brian Eyler, người phụ trách dự án giám sát và giám đốc các chương trình về năng lượng, nước và phát triển bền vững của Trung tâm Stimson chỉ ra rằng nền tảng chia sẻ thông tin của Trung Quốc chỉ cung cấp thông tin cập nhật không thường xuyên từ con đập của Trung Quốc gần biên giới với Thái Lan.
“Trang web mới của [Trung Quốc] cung cấp thông tin mực nước sông hàng ngày từ một trạm đo nằm ngay bên dưới con đập dòng chính, nhưng dữ liệu mực nước sông và dữ liệu hoạt động của đập là các chỉ số hoàn toàn khác nhau”.
Eyler cũng nói thêm rằng việc vận hành của chuỗi 11 đập trên thượng nguồn sông Mê Kông, bao gồm dữ liệu về tình trạng của các hồ chứa ở thượng nguồn và sự sẵn có của dòng chảy, vẫn được giữ kín.
Còn quá sớm để nói liệu nền tảng của Trung Quốc có đưa ra dự báo đáng tin cậy đồng thời cảnh báo sớm về lũ lụt và hạn hán như đã được hứa hẹn khi ra mắt vào tháng 11 hay không, vì các hệ thống này “rõ ràng vẫn chưa được sử dụng”.
Trong những năm qua, các đập thủy điện của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mê Kông bị cho là gây tổn hại đến môi trường, ảnh hưởng đến sinh kế của những người sống ở hạ nguồn, gây ra lũ lụt và hạn hán – những cáo buộc mà Bắc Kinh phủ nhận.
Tháng 4/20202, Eyes on Earth công bố các phát hiện trong khuôn khổ một nghiên cứu do chính phủ Hoa Kỳ tài trợ, rằng các đập Trung Quốc đã giữ lại một lượng nước lớn của sông Mê Kông mặc dù mực nước ở thượng nguồn cao hơn mức trung bình.
Bắc Kinh phản bác các tuyên bố này, giải thích rằng lượng mưa thấp trong mùa mưa năm ngoái khiến lượng nước thấp hơn.
Alan Basist, tác giả chính của báo cáo Eyes On Earth và đồng lĩnh xướng dự án Mekong Dam Monitor, cho biết trong “trung hạn”, họ có kế hoạch “hợp tác với nhiều tổ chức khác nhau” như Ủy hội sông Mê Kông (MRC) “để hỗ trợ các hoạt động đang diễn ra với trọng tâm là cung cấp dữ liệu”.
Theo đó, dự án sẽ dựa vào chuyên môn của ban cố vấn – với các thành viên bao gồm các nhà thủy văn học, chuyên gia viễn thám và các chuyên gia nghiên cứu ở từng mảng – để đạt được mục tiêu xây dựng một hệ thống giám sát, giáo dục cộng đồng địa phương và các bên liên quan về cách sử dụng nền tảng, cũng như đào tạo kỹ thuật viên để duy trì Mekong Dam Monitor trong tương lai.
Dữ liệu được tạo ra sẽ thúc đẩy sự minh bạch và không cạnh tranh với các hoạt động của MRC hoặc diễn đàn Hợp tác Lan Thương – Mê Kông do Trung Quốc lĩnh xướng, được khởi động vào năm 2016.
Eyler cho biết Mekong Dam Monitor có “những cam kết hiệu quả” với MRC và đã liên hệ với chính phủ của cả 5 nước Mê Kông, cũng như Trung tâm Nguồn nước Lan Thương – Mê Kông của Trung Quốc ở Bắc Kinh – được đưa vào hoạt động năm 2017 nhằm tăng cường kỹ thuật trao đổi, quản lý hạn hán và lũ lụt và chia sẻ thông tin – để tham vấn và trình diễn nền tảng.
“Những cuộc tham vấn này cung cấp cho nhóm những phản hồi mang tính xây dựng”, nhưng nhóm không nhận được phản hồi từ diễn đàn Hợp tác Lan Thương- Mê Kông.
“Đây là bước tiến lớn hướng tới minh bạch dữ liệu và trách nhiệm giải trình ở thượng nguồn mà không tốn kém nhiều về mặt tiền bạc”, Eyler chia sẻ.
Nhật Anh (Theo SCMP)
