Voọc mông trắng là loài linh trưởng đặc hữu, chỉ phân bố tự nhiên ở Việt Nam. Ðây cũng là loài nằm trong danh sách các loài bị đe dọa cực kỳ nguy cấp của Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên quốc tế. Hiện, voọc mông trắng chỉ còn tồn tại khoảng 300 cá thể ngoài tự nhiên, được phân bố chủ yếu tại khu bảo tồn đất ngập nước Vân Long, tỉnh Ninh Bình và vùng rừng thuộc huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam.
Năm 2016, tại khu vực rừng Kim Bảng, tỉnh Hà Nam, các nhà khoa học đã phát hiện một quần thể voọc mông trắng, một loài linh trưởng quý hiếm nhất thế giới với số lượng lên đến gần 100 con. Tuy nhiên, khu vực này trước đó đã được địa phương khai thác đá vôi phục vụ sản xuất xi-măng, dẫn tới môi trường sống của voọc mông trắng bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Xác lập khu vực bảo tồn loài voọc mông trắng
Hà Nam là tỉnh nằm ở ven rìa đồng bằng sông Hồng, hiện còn lại một khu rừng duy nhất trong quần thể khu du lịch trọng điểm quốc gia Tam Chúc, huyện Kim Bảng. Khu rừng này là nơi sinh sống của vô số loài động vật hoang dã, trong đó có loài voọc mông trắng, loài linh trưởng đặc hữu của Việt Nam và đang ở trong tình trạng cực kỳ nguy cấp, cần được bảo tồn.
Nhận thấy sự quan trọng trong việc bảo vệ loài linh trưởng quý hiếm này, từ năm 2019, UBND tỉnh Hà Nam đã tổ chức hội nghị tham vấn, xây dựng đề án xác lập khu bảo tồn voọc mông trắng tỉnh Hà Nam; đồng thời, xác định khu vực trùng lặp trong quy hoạch; đánh giá tác động của con người tới khu bảo tồn và nghiên cứu các dự án chuẩn bị đầu tư liên quan khu bảo tồn. Khu vực đề xuất xác lập khu bảo tồn loài sinh cảnh nằm ở phía tây nam TP Phủ Lý, trên địa bàn hành chính ba xã, thị trấn: Ba Sao, Thanh Sơn, Liên Sơn thuộc huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam. Khu vực dự án bao gồm những dãy núi đá vôi, xen kẽ giữa các dãy núi là các đồi sa thạch, phiến thạch và các thung lũng hẹp. Tổng diện tích khu vực đề xuất lập khu bảo tồn khoảng 2.438,3 ha. Trong đó diện tích đất có rừng là 2.373,3 ha chiếm 97,3%; diện tích đất chưa có rừng là 3,4 ha, tương đương 0,14%, diện tích mặt nước chiếm khoảng 50 ha, chiếm 2,1%; đất khác là 0,4%.
Cũng theo khảo sát, khu bảo tồn có 129 loài động vật sinh sống bao gồm 36 loài thú, 65 loài chim, 28 loài bò sát, trong đó có 24 loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam và thế giới. Tỉnh Hà Nam khẳng định, chủ trương của tỉnh là phát triển kinh tế đi đôi bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Hà Nam cũng quy hoạch huyện Kim Bảng, tập trung cho phát triển du lịch, thương mại, dịch vụ; khu bảo tồn voọc mông trắng phù hợp chủ trương quy hoạch vùng.
Theo báo cáo của tỉnh Hà Nam, khu vực bảo tồn loài voọc mông trắng thuộc địa phận giáp ranh giữa các tỉnh Hà Nam, Ninh Bình, Hòa Bình và TP Hà Nội, giáp ranh khu du lịch trọng điểm quốc gia Tam Chúc, huyện Kim Bảng. Việc bảo vệ rừng tại đây được đánh giá là khá tốt, ý thức bảo vệ rừng của cộng đồng rất cao.
Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Nam đã phối hợp Tổ chức Bảo tồn động thực vật hoang dã quốc tế FAUNA & FLORA International (FFI) và Trung tâm Bảo tồn thiên nhiên và phát triển (CCD), thành lập tổ bảo vệ rừng cộng đồng, tổ chức các lớp tuyên truyền về bảo vệ rừng, bảo vệ loài voọc mông trắng và bảo vệ môi trường với sự tham dự của khoảng 1.450 người dân. Hạt Kiểm lâm huyện Kim Bảng phối hợp tổ chức FFI và Doanh nghiệp xây dựng Xuân Trường tổ chức buổi tuyên truyền lưu động bảo vệ rừng và bảo vệ voọc mông trắng. Cán bộ của Doanh nghiệp xây dựng Xuân Trường và lực lượng kiểm lâm của huyện đã tham gia diễu hành tuyên truyền lưu động dọc các tuyến đường của các xã, thị trấn có rừng trên địa bàn huyện Kim Bảng.
Với các nội dung tuyên truyền tập trung vào các văn bản quy định của pháp luật về bảo vệ rừng, bảo vệ các loài động vật hoang dã quý hiếm, nhất là loài linh trưởng quý voọc mông trắng; cảnh báo về các nguy cơ gây cháy rừng; kiểm soát việc sử dụng lửa trong rừng, ven rừng; kiểm soát người ra vào rừng… Qua đó, giúp người dân địa phương nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của rừng, cũng như nắm rõ các chính sách, các quy định liên quan công tác quản lý, bảo vệ, phát triển rừng và động vật hoang dã, từ đó có những hành động cụ thể, thiết thực nhằm thực hiện tốt hơn nữa công tác quản lý bảo vệ rừng và động vật hoang dã trên địa bàn.
Tại Quyết định số 526/QÐ-TTg, ngày 15-5-2018 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển Khu du lịch quốc gia Tam Chúc, tỉnh Hà Nam đến năm 2030, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định phê duyệt diện tích vùng lõi ưu tiên tập trung phát triển Khu du lịch quốc gia Tam Chúc là 4.000 ha. Nghiêm cấm mọi hình thức khai thác đá, đất sét, khai thác vật liệu xây dựng, chặt phá rừng làm tổn hại hệ sinh thái tự nhiên trong Khu du lịch quốc gia Tam Chúc.
Tại Thông báo số 33/TB-VPCP ngày 30-1-2020 của Văn phòng Chính phủ thông báo Kết luận của Thủ tướng Chính phủ tại buổi làm việc với lãnh đạo tỉnh Hà Nam ngày 30-1 đã nêu rõ: Thời gian tới, tỉnh cần chú trọng tăng cường quản lý nhà nước trong lĩnh vực đất đai, môi trường, tài nguyên khoáng sản theo hướng tiết kiệm đất, tiết kiệm tài nguyên khoáng sản, phát triển xanh. Không đầu tư mở rộng các nhà máy, dây chuyền sản xuất xi-măng, để bảo vệ môi trường sinh thái, phát triển du lịch, dịch vụ, thực hiện mục tiêu phát triển bền vững.
Theo nghiên cứu của FFI, khu vực rừng thuộc huyện Kim Bảng có tới 13 đàn với 73 cá thể voọc mông trắng. Sau khu Vân Long ở tỉnh Ninh Bình, đây là quần thể lớn thứ hai của loài linh trưởng quý hiếm, đặc hữu của riêng Việt Nam nhưng cũng là loài bị đe dọa ở mức “cực kỳ nguy cấp” trong Danh mục đỏ quốc tế IUCN. Vì vậy, việc bảo tồn loài voọc này có ý nghĩa lớn không chỉ đối với Việt Nam mà còn với cộng đồng thế giới. Việc thành lập Khu bảo tồn loài và sinh cảnh voọc mông trắng là nhiệm vụ cấp bách, ngăn chặn sự tuyệt chủng của loài linh trưởng này; đồng thời gìn giữ cảnh quan thiên nhiên của Kim Bảng và các khu vực lân cận.
Gìn giữ giá trị sinh thái, hướng tới trở thành di sản thế giới
Voọc mông trắng là một trong năm loài linh trưởng quý hiếm nhất trên thế giới và chỉ được ghi nhận ở khu vực núi đá vôi thuộc xã Liên Sơn và thị trấn Ba Sao, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam, trong một vùng rừng núi nhỏ tiếp giáp với bốn tỉnh, thành phố là Ninh Bình, Hòa Bình, Hà Nam và Hà Nội.
Ðể cứu voọc mông trắng khỏi nguy cơ tuyệt chủng và bảo vệ quần thể Tam Chúc như một di sản thế giới, các cấp, các ngành cùng người dân tỉnh Hà Nam cần thực hiện ngay một số mục tiêu ưu tiên; ngừng mọi hoạt động khai thác đá vôi khu vực rừng tại huyện Kim Bảng và một phần của huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam. Hà Nam hiện còn khoảng 4.000 ha rừng nằm trên địa bàn hai huyện Thanh Liêm và Kim Bảng. Vùng rừng này là sinh cảnh sống cốt lõi của voọc mông trắng do đó mang ý nghĩa bảo tồn quan trọng nhất. Tuy nhiên một số mỏ đá được các cấp có thẩm quyền phê duyệt ở phía đông và bắc của huyện Kim Bảng vẫn tiếp tục hoạt động sâu bên trong khu rừng tự nhiên. Các mỏ đá được quy hoạch tại huyện Thanh Liêm cũng tiếp tục hoạt động trong khu rừng tự nhiên. Ðây là một thảm họa sinh thái; đồng thời gây tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng.
Song song với đó, cần tiếp tục duy trì kết nối sinh cảnh. Mặc dù nhiều năm qua, khả năng tồn tại của voọc mông trắng phụ thuộc vào khả năng di chuyển cũng như sinh sản trong toàn bộ cảnh quan này. Nếu như hành lang sinh cảnh giữa những khu rừng này bị mất đi thì khả năng tuyệt chủng của loài linh trưởng này là rất cao. Chính vì thế, vùng rừng thuộc Tam Chúc (nối với Hương Sơn của Hà Nội) và khu rừng của huyện Thanh Liêm, nối với Kim Bảng đến tỉnh Hòa Bình và Khu bảo tồn thiên nhiên Vân Long đều mang ý nghĩa cực kỳ quan trọng. Không chỉ vậy, mục tiêu được công nhận là di sản thế giới cũng sẽ bị bỏ lỡ nếu không bảo vệ được toàn vẹn sinh cảnh và hệ sinh thái khu vực được bảo tồn. Do đó, cần có tầm nhìn hướng tới phát triển bền vững thông qua việc thành lập khu bảo tồn mới.
Ðể bảo tồn loài voọc mông trắng và những di sản thiên nhiên khác, cần quy hoạch toàn bộ khu rừng Kim Bảng (khoảng 3.500 – 4.000 ha) bao gồm vùng rừng thuộc khu vực Tam Chúc, huyện Kim Bảng và một phần huyện Thanh Liêm thành khu bảo tồn (rừng đặc dụng), có ban quản lý và lực lượng kiểm lâm. Ðây là cách tốt nhất, bảo đảm toàn bộ khu rừng được bảo vệ nghiêm ngặt trong tương lai.
Trước thực trạng cần bảo tồn khẩn cấp loài voọc mông trắng tại Hà Nam, ngày 10-7, FFI có thư gửi Thủ tướng Chính phủ kiến nghị về việc bảo tồn khẩn cấp loài voọc mông trắng tại rừng huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam.
Về việc này, ngày 24-7, Văn phòng Chính phủ có Công văn số 6026/VPCP-KGVX gửi Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn; UBND tỉnh Hà Nam, về ý kiến chỉ đạo của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc: Giao UBND tỉnh Hà Nam khẩn trương chỉ đạo, tổ chức áp dụng các biện pháp cấp bách bảo vệ quần thể voọc mông trắng tại sinh cảnh sống tự nhiên trên địa bàn theo Kế hoạch hành động khẩn cấp bảo tồn các loài linh trưởng ở Việt Nam đến năm 2025, tầm nhìn 2030 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 628/QÐ-TTg ngày 10-5-2017.
Rà soát, đánh giá việc chấp hành yêu cầu về môi trường của các hoạt động khai thác đá trên địa bàn, bảo đảm không gây ảnh hưởng sự tồn tại và phát triển của các loài voọc mông trắng trong tự nhiên. Giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn xem xét, hướng dẫn UBND tỉnh Hà Nam thực hiện các biện pháp cấp bách bảo vệ loài voọc mông trắng trên địa bàn tỉnh Hà Nam và các cơ quan địa phương liên quan nghiên cứu, đề xuất lập khu bảo tồn nhằm bảo tồn lâu dài quần thể voọc mông trắng trên địa bàn tỉnh Hà Nam theo quy định pháp luật.
Voọc mông trắng, một loài linh trưởng quý hiếm đang gặp phải nguy cơ đáng báo động và chỉ còn được ghi nhận ở khu vực Vân Long (Ninh Bình) và Khu du lịch trọng điểm quốc gia Tam Chúc, huyện Kim Bảng (Hà Nam). Chính vì vậy, việc bảo tồn sự tồn tại của loài linh trưởng quý hiếm và độc đáo voọc mông trắng là cần thiết, góp phần đem lại nhiều lợi ích cho quá trình kết hợp cảnh quan Tràng An, Tam Chúc với những khu rừng được bảo vệ, tạo thành một vùng di sản thế giới được UNESCO công nhận. Sự kết hợp này sẽ thúc đẩy hành động bảo tồn một trong những loài linh trưởng quý hiếm nhất trên thế giới; đồng thời đẩy mạnh phát triển kinh tế địa phương, tạo việc làm và giảm tới mức thấp nhất tình trạng ô nhiễm môi trường.
