Bảo tồn đa dạng sinh học (ĐDSH) có ý nghĩa rất quan trọng cho mục tiêu phát triển bền vững. Tuy nhiên, để thực hiện nhiệm vụ này không dễ dàng, nhất là trong điều kiện biến đổi khí hậu (BĐKH) hiện nay. Chủ đề Ngày Môi trường thế giới (5-6) năm 2020 là “Hành động vì thiên nhiên”, là lời nhắc nhở với các quốc gia nói chung, Việt Nam nói riêng cần chiến lược bảo tồn và phát triển ĐDSH với các giải pháp cụ thể, thực chất hơn, hiệu quả hơn.
Đa dạng sinh học đang bị đe dọa nghiêm trọng
Trong chuyến công tác tới Vườn Quốc gia Xuân Thủy (Nam Định), chúng tôi ghi nhận những tác hại của ĐDSH bị hủy hoại ảnh hưởng lớn tới cuộc sống của người dân. Bà Nguyễn Thị Tất, xã Giao Thiện (Giao Thủy, Nam Định), kể với chúng tôi, trước đây, ngoài nghề đi vớt rau câu thì người dân địa phương còn cải thiện thu nhập bằng việc đi bắt cua, tôm, cá, khai thác mật ong… trong vườn quốc gia, một ngày cũng được thêm 200.000-300.000 đồng. Nhưng vài năm trở lại đây, nhiều hồ nuôi tôm, cá, bãi ngao xuất hiện, rồi các hoạt động kinh tế khiến môi trường bị ô nhiễm, không gian sống bị thu hẹp, khiến lượng thủy sản trong tự nhiên giảm mạnh, ảnh hưởng lớn đến thu nhập của người dân. “Có những khi chúng tôi chẳng bắt được con tôm, con cá nào ngoài tự nhiên, ong rừng cũng ít hẳn”, bà Tất nói.
Cùng với đó, các hoạt động chăn nuôi thiếu khoa học cũng gây tác hại lớn đến ĐDSH. Các cơ sở gây nuôi động vật hoang dã (ĐVHD) vì mục đích thương mại cũng khiến ĐDSH bị ảnh hưởng do nguồn gen bị lai tạp. Ví dụ, việc phát triển quá mức các cơ sở gây nuôi lấy thịt là nguyên nhân chính khiến loài cá sấu Xiêm trong tự nhiên ở Việt Nam đã tuyệt chủng. Theo Liên minh Quốc tế Bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên (IUCN), khoảng 1 triệu loài thực vật và động vật trên thế giới hiện đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng. Tại Việt Nam, tuy đã có nhiều nỗ lực từ chủ trương, chính sách đến hành động thực tế, nhưng ĐDSH của nước ta vẫn đang bị đe dọa nghiêm trọng. Trong đó, ĐDSH các hệ sinh thái, ĐDSH các loài, ĐDSH gen di truyền đều đang suy thoái nhanh cả về số lượng và chất lượng. Ngoài các nguyên nhân do BĐKH và thời tiết cực đoan đã được ghi nhận thì các nguyên nhân gây suy thoái khác đều do con người gây ra.
Theo bà Hoàng Thị Thanh Nhàn, Phó cục trưởng Cục Bảo tồn thiên nhiên và ĐDSH (Tổng cục Môi trường): Công tác quản lý các hệ sinh thái tự nhiên, đặc biệt là các hệ sinh thái rừng trên cạn hiện nay ở nước ta chưa hiệu quả. Ở nhiều địa phương vẫn diễn ra các hoạt động chặt phá rừng trái phép. Tuy từ năm 2005 đến 2017, diện tích rừng đã tăng từ 34,6% tới 41,45% do được trồng và cải tạo tự nhiên, nhưng diện tích rừng tự nhiên đến năm 2017 chỉ còn 2,8 triệu ha, từ mức 12 triệu ha năm 1945. Trung bình mỗi tháng, cả nước ghi nhận hơn 800 vụ vi phạm pháp luật liên quan đến bảo vệ rừng. Bên cạnh đó, ở các vùng ven biển, ven các đảo lớn gần bờ còn có sự xung đột giữa phát triển kinh tế-xã hội và bảo tồn thiên nhiên. Chất thải từ các nhà máy, khu công nghiệp, hoạt động du lịch, rác thải nhựa… đã gây ô nhiễm môi trường, tác động tiêu cực, làm giảm diện tích các hệ sinh thái đất ngập nước ven biển và vùng biển ven bờ. Năm 1943, tổng diện tích rừng ngập mặn là 400.000ha thì hiện chỉ còn 155.000ha, trong đó rừng nguyên sinh chiếm tỷ lệ rất thấp. Diện tích các rạn san hô năm 2001 là 110.000ha, đến năm 2010 chỉ còn 14.000ha, chất lượng các rạn kém, nhiều loài đã chết. Ở nhiều khu bảo tồn nước mặn, hình thức nuôi trồng thủy, hải sản cũng làm ảnh hưởng đến hệ sinh thái.
Mặc dù đã có hệ thống các văn bản xử lý vi phạm quy định bảo vệ môi trường ở các mức độ khác nhau, từ bồi thường thiệt hại, phạt, xử lý vi phạm hành chính và cả hình sự, tuy nhiên, các chế tài chưa đủ sức răn đe do còn nhiều bất cập trong việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật.
Thống kê của Bộ Tài nguyên và Môi trường (TN&MT) cho thấy, tuy được ghi nhận là một trong 16 quốc gia có tính ĐDSH cao trên thế giới nhưng qua hai lần điều tra năm 1992 và năm 2007, số lượng các loài được ghi trong Sách đỏ của Việt Nam đã tăng lên 1,5 lần. Trong đó, thực vật có 37 loài rất nguy cấp, 178 loài nguy cấp; động vật có 4 loài tuyệt chủng, 5 loài tuyệt chủng trong thiên nhiên, 48 loài rất nguy cấp và 113 loài nguy cấp. Số lượng các giống, chủng động vật, thực vật được nuôi trồng phục vụ sản xuất nông, lâm, thủy sản, y tế… đã mất đi khá nhanh, trong số này có nhiều giống quý. Cùng với đó, lực lượng cán bộ làm công tác bảo tồn ĐDSH còn thiếu và yếu. Nguồn lực tài chính bảo đảm thực thi quản lý nhà nước về hệ sinh thái nói riêng và ĐDSH nói chung còn hạn chế.
Ông Lương Xuân Hồng, Giám đốc Trung tâm Cứu hộ ĐVHD Hà Nội, chia sẻ: “Công tác cứu hộ ĐVHD nói riêng và bảo tồn thiên nhiên nói chung ở nước ta đến nay chưa thực sự đáp ứng yêu cầu đặt ra. Ví dụ, Trung tâm Cứu hộ ĐVHD Hà Nội hiện đang cứu hộ, chăm sóc hơn 400 cá thể ĐVHD; trong đó có nhiều loài cực kỳ nguy cấp, như: Hổ, chim hồng hoàng, rái cá… Tuy nhiên, do diện tích chỉ rộng 1ha nên nhiều năm nay trung tâm bị quá tải. Chúng tôi liên tục phải dồn chuồng, tận dụng từng chút không gian cho động vật. Đề án mở rộng trung tâm đã có từ lâu, nhưng đến nay vẫn chưa được triển khai”.
Hoàn thiện pháp luật, lồng ghép trong các quy hoạch
Hiện nay, Việt Nam có 173 khu bảo tồn thiên nhiên. Cùng với đó là 9 khu Ramsar (khu đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế; Công ước Ramsar là công ước quốc tế về bảo tồn và sử dụng hợp lý các vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế), với tổng diện tích hơn 120.000ha; có 10 khu bảo tồn biển đã được thành lập với tổng diện tích gần 188.000ha; có 9 khu vực được công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới với tổng diện tích hơn 4,2 triệu ha. Trong năm 2019, Ban Thư ký ASEAN đã công nhận Việt Nam có thêm 4 vườn di sản ASEAN, nâng tổng số vườn di sản ASEAN của Việt Nam thành 10 khu.
Tuy nhiên, để bảo tồn ĐDSH và phát triển bền vững các hệ sinh thái, Việt Nam còn rất nhiều điều phải làm. Theo Thứ trưởng Bộ TN&MT Võ Tuấn Nhân, trước hết cần tập trung xây dựng và hoàn thiện pháp luật về ĐDSH, bảo vệ môi trường. Đặc biệt, tập trung lập quy hoạch quốc gia về bảo tồn ĐDSH, bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ nhằm thực hiện mục tiêu bảo tồn đến năm 2030; tăng cường giải pháp quản lý thích ứng với BĐKH thông qua giải pháp dựa vào thiên nhiên, phát huy tri thức bản địa để giảm nhẹ tác động tới các hệ sinh thái và ĐDSH; tăng cường quản lý, bảo tồn các hệ sinh thái đất ngập nước, phục hồi các hệ sinh thái bị suy thoái; thực hiện chương trình bảo tồn loài nguy cấp; quản lý tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích từ nguồn gen. Bộ TN&MT cũng sẽ tăng cường chỉ đạo kiểm soát, ngăn chặn việc buôn bán, tiêu thụ các loài ĐVHD nguy cấp và phóng sinh các loài ngoại lai xâm hại… “Con người là một phần của tự nhiên, đồng thời cũng là nhân tố thúc đẩy quá trình suy thoái hoặc phục hồi môi trường. Nghiên cứu xây dựng chủ trương, chính sách phù hợp thực tiễn, áp dụng các giải pháp dựa vào thiên nhiên, thúc đẩy các hoạt động giám sát, xây dựng cơ sở dữ liệu về ĐDSH với công nghệ hiện đại sẽ bảo đảm tính bền vững cả về kinh tế, xã hội và môi trường”, Thứ trưởng Võ Tuấn Nhân khẳng định.
Theo bà Hoàng Thị Thanh Nhàn, Việt Nam cần có định hướng cụ thể về chiến lược bảo tồn và phát triển ĐDSH. Trong đó, các bên liên quan cần tiếp tục thúc đẩy hợp tác quốc tế, sự phối hợp liên ngành, sự tham gia của khu vực tư nhân và cộng đồng để triển khai các chương trình bảo tồn và phục hồi ĐDSH. Lồng ghép bảo tồn ĐDSH trong các quy hoạch, chiến lược, kế hoạch của các ngành kinh tế có tác động nhiều đến hệ sinh thái, như: Nông, lâm, ngư nghiệp, du lịch, giao thông, năng lượng, sử dụng đất. Đặc biệt, các khu vực bảo tồn cần được ưu tiên trong các quy hoạch quốc gia, quy hoạch vùng, quy hoạch tỉnh.
