Việc Trung Quốc xây dựng ồ ạt các con đập, nhà máy thủy điện trên dòng Mê Kông có nguy cơ gây ảnh hưởng tới môi trường, nguồn tài nguyên thủy sản, đồng thời gây ra những tác động chính trị quan trọng khác.
Công trường một dự án thủy điện trên sông Mê Kông do Trung Quốc đầu tư xây dựng tại Lào. Ảnh: Bloomberg.
Càng xây dựng nhiều nhà máy thủy điện, nhiều con đập, Trung Quốc càng mở rộng khả năng kiểm soát sông Mê Kông, qua đó gây tác động cả về kinh tế lẫn chính trị tới những quốc gia khác ở lưu vực sông.
Với hàng trăm nghìn người sống bên dòng Mê Kông chảy từ Trung Quốc qua Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam, con sông là huyết mạch đối với họ. Một trận lũ quét hồi năm ngoái do vỡ đập phụ tải nhà máy thủy điện đang được xây dựng dọc theo một nhánh sông Mê Kông ở phía nam Lào đã khiến 30 người thiệt mạng. Nó cũng gây ra thiệt hại trên diện rộng với kinh tế địa phương, khiến ít nhất 6.000 người rơi vào cảnh mất nhà cửa, đồng thời đặt ra câu hỏi về cách quản lý dòng sông quan trọng này.
Nhưng sông Mê Kông, nổi tiếng trong các bộ phim và thu hút lượng lớn khách du lịch mỗi năm, còn mang nhiều ý nghĩa vượt ra khỏi khía cạnh thương mại và kinh tế. Rất nhiều tiền của đang được các quốc gia đổ vào nhằm xây dựng những nhà máy thủy điện trên dòng sông. Với các quốc gia nhỏ và nghèo hơn như Campuchia hay Lào, những khoản đầu tư kể trên rất được hoan nghênh dù nó đi kèm với các hệ quả mang tính chiến lược, theo Bloomberg.
Trung Quốc, cường quốc lớn nhất trong khu vực, nơi sông Mê Kông bắt đầu từ cao nguyên Tây Tạng, đang tăng cường sử dụng những chiêu bài kinh tế để bảo đảm các mục tiêu lớn hơn của mình. Càng nắm quyền kiểm soát sông Mê Kông, Bắc Kinh càng có khả năng tận dung triệt để hơn các nguồn tài nguyên thuộc về con sông cũng như nắm trong tay đòn bẩy để thúc ép các quốc gia khác khuất phục những toan tính chính trị họ theo đuổi, chuyên gia nhận định.
“Toàn bộ tác động của việc này chưa được thể hiện hết nhưng nếu thành hiện thực, Trung Quốc có khả năng gây ra nạn đói, tình trạng bất ổn dân sự và đủ sức khiến các chính quyền sụp đổ”, Elliot Brennan, nhà nghiên cứu tại Viện Phát triển An ninh và Chính sách, trụ sở ở Stockholm, Thụy Điển, nhận xét.
“Việc Trung Quốc không ngừng gia tăng ảnh hưởng với hệ thống sông Mê Kông, cả qua các con đập ở thượng nguồn lẫn các đập liên doanh ở hạ lưu sông, là một nửa khác trong cái gọi là chiến lược cắt lát salami ở Đông Nam Á của họ”, Brennan nhấn mạnh.
Trung Quốc đã xây 6 đập lớn ở thượng nguồn sông Mê Kông và có kế hoạch xây 21 đập khác, nhờ thế, họ có thể tác động đáng kể tới lưu lượng nước trên sông vào mùa mưa và mùa khô thông qua việc điều chỉnh lượng nước xả và dự trữ tại các đập.
Một số nhà quan sát gọi sông Mê Kông là điểm nóng địa chính trị tiếp theo của khu vực. Dù không lớn như Biển Đông, nơi Trung Quốc đang ráo riết tuyên bố chủ quyền phi lý thông qua hành động cải tạo các bãi đá thành đảo nhân tạo và xây dựng trên đây vô số tiền đồn quân sự, tầm quan trọng của sông Mê Kông không hề thua kém. Đó là bởi giá trị của nó như một con đường huyết mạch ra biển, một nguồn cung thực phẩm dồi dào của Đông Nam Á và như một điểm đến du lịch hấp dẫn.
Ở cả sông Mê Kông và Biển Đông, Trung Quốc đều đang chìa ra củ cà rốt (các khoản đầu tư) và cây gậy (áp lực ngoại giao và quân sự). Trong khi các công ty Trung Quốc đang tích cực hỗ trợ tài chính để mở rộng mạng lưới đập dọc theo sông Mê Kông, Bắc Kinh cũng tìm cách để tối đa hóa ảnh hưởng của mình tới cách con sông dài 4.350 km này vận hành.
Thành lập năm 1995, Ủy ban sông Mê Kông (MRC) trong 20 năm là cơ chế chính để quản lý dòng sông giữa các nước Lào, Campuchia, Thái Lan và Việt Nam. Nhưng tất cả thay đổi vào năm 2016, khi Trung Quốc cho ra đời Cơ chế Hợp tác Lan Thương – Mê Kông (LMCM)
Thay vì phối hợp với MRC, Bắc Kinh lại xây dựng LMCM thành một cơ quan giúp thúc đẩy sự phát triển của khu vực phía tây Trung Quốc, đồng thời bổ sung cho sáng kiến Vành đai và Con đường, hướng tới mục tiêu mở rộng các tuyến giao thương đường bộ và đường biển tới châu Âu.
Với thành viên là tất cả các quốc gia Đông Nam Á, LMCM có phạm vi rộng hơn so với MRC. Nó giải quyết các vấn đề chính trị và an ninh như y tế, giáo dục, cơ sở hạ tầng cũng như sự phát triển bền vững của sông Mê Kông và hợp tác kinh tế xuyên biên giới. Nó còn giúp quản lý các cuộc tuần tra chung với tàu quân sự Trung Quốc.
Mỹ trong khi đó tập trung vào Sáng kiến Hạ lưu sông Mê Kông, chương trình đối tác đa quốc gia hình thành vào năm 2009 nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế đồng bộ và bền vững ở 5 nước hạ lưu sông Mê Kông.
“Một đặc điểm độc nhất của sông Mê Kông là phân bố địa lý của nó phản ánh phân cấp địa chính trị ở khu vực: Một Trung Quốc hùng mạnh ở đầu nguồn và các quốc gia kém phát triển hơn ở hạ lưu”, Sebastian Strangio, nhà nghiên cứu, tác giả một cuốn sách viết về ảnh hưởng của Trung Quốc với Đông Nam Á, bình luận
“Bạn có thể thấy điều này trong sự miễn cưỡng đến tột cùng của các quốc gia ở hạ nguồn khi phát ngôn bất cứ điều gì quan trọng liên quan đến cách Trung Quốc khai thác ở thượng nguồn sông Mê Kông”, ông nhận xét. Các nhà đầu tư Trung Quốc đang tài trợ những dự án khổng lồ ở hạ nguồn, đặc biệt là tại Lào, Campuchia và Myanmar.
“Lãnh đạo những quốc gia nhỏ bé, không giàu có bằng như Lào và Campuchia cảm thấy rất khó để từ chối các khoản đầu tư”, Matt Busch, chuyên gia tại chương trình Đông Á thuộc Viện Lowy, trụ sở ở Australia, nhận định. “Khi cấu trúc quản trị hiện tại đối với sông Mê Kông không còn hoạt động theo kiểu tập thể và không còn hiệu quả nữa, chúng ta có thể sẽ chứng kiến việc nhiều quốc gia hơn hành động đơn độc để bảo đảm những thứ họ coi là lợi ích ngắn hạn”.
