Theo số lượng thống kê chưa đầy đủ, hiện Tây Nguyên đã có số dân gấp khoảng 6,5 lần so với những năm thập niên 70, với 6,5 triệu người. Trong đó, gần như tăng cơ học do tình trạng di cư tự do từ các tỉnh miền núi phía Bắc vào Tây Nguyên là chính.
Các nhóm dân đến Tây Nguyên có lúc kéo cả làng và chọn những vùng đèo heo, hút gió để định cư, dần dà thành thôn làng xen lẫn với cư dân bản địa. Và chính quyền địa phương coi đó là sự đã rồi, đặt tên thôn, quản lý con người…
Ví dụ ở Thôn Ea Rơk, xã Cư Pui, huyện Krông Bông, tỉnh Đắk Lắk, hiện có 192 hộ dân. Mỗi hộ đều được chia gần 1ha đất, trồng sắn, bắp, đậu và lúa. Vùng này thiếu điện, nước sạch, đường đi lại… đời sống vô cùng vất vả. Cả thôn đều là người dân di cư tự do, sống rải rác trên các quả đồi trọc nối tiếp nhau.
Bên cạnh những thôn bản mới này là rừng nguyên sinh bị phá tan nát để làm nương rẫy. Từ trung tâm xã Cư Pui vào thôn này phải đi theo con đường mòn dài hàng chục cây số với dốc núi dựng đứng. Mùa mưa, thôn này gần như tách biệt với bên ngoài. Đó là một trong thực trạng tương tự của hàng trăm thôn di dân tự do trên khắp đất Tây Nguyên.
Hệ lụy lớn nhất của việc di dân không có tổ chức là rừng bị phá khốc liệt để lập làng, đặc biệt là nổi cộm phá rừng phòng hộ đầu nguồn… Ông Y Thông (Ban chỉ đạo Tây Nguyên) cho biết, từ năm 2005-2016, Nhà nước đã triển khai và sắp xếp chỗ sinh sống cho 14 ngàn hộ di dân, chiếm 54,4% trên tổng số (gần 92.000 người). Khó khăn lớn nhất hiện nay là thiếu đất sản xuất và nguồn lực để đầu tư các điểm quy hoạch tái định cư. Hơn hết chưa có cơ quan nào làm “tổng chỉ huy” để hướng dẫn, định hướng các chương trình an sinh xã hội cho các nhóm dân này. Hiện mạnh ai nấy làm một cách riêng lẻ.
Hiện tượng di dân hiện nay có khuynh hướng giảm, nhưng sự phức tạp, lo cho hàng triệu con người di dân càng tăng. Đặc biệt trong số đó chưa có đất sản xuất rất nhiều và những cánh rừng sẽ tiếp tục chảy máu… Trước hình đó, dự kiến cuối năm nay, Bộ NNPTNT và 5 tỉnh Tây Nguyên tổ chức cuộc họp chuyên đề về sắp xếp tái định cư dân di cư tự do. Tuy đó chỉ là phần ngọn. Phần gốc vẫn là các địa phương nơi đi phải tạo điều kiện sinh sống tốt để dân không muốn di cư nữa!
