Mới đây, Nhóm Sáng kiến Kết nối Mê Kông bao gồm Trung tâm Stimson, Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), Tổ chức The Nature Conservasy và Đại học California, Berkeley (Hoa Kỳ) đã đưa ra một loạt các kết luận và khuyến nghị về bối cảnh năng lượng khu vực Mê Kông cũng như những việc Việt Nam cần làm để đảm bảo phát triển năng lượng bền vững.
Sau hàng loạt cuộc họp với các cơ quan và Bộ ngành từ Quốc hội; Tổng cục Thủy lợi, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn; tới Tổng cục Năng lượng, Bộ Công thương; Cục Quản lý Tài nguyên nước, Bộ Tài nguyên và Môi trường và Viện Chiến lược Phát triển, Bộ Kế hoạch Đầu tư và một số tổ chức liên quan, trong kiến nghị mới đưa ra, nhóm cho rằng Việt Nam có thể và nên đóng vai trò chủ động hơn nữa trong vấn đề phát triển thủy điện thượng nguồn sông Mê Kông.
Theo quan điểm của nhóm, tại Việt Nam, đa số tin rằng Lào đa ở vị trí ưu thế hơn trong phát triển thủy điện ở thượng nguồn và có thể không cần quan tâm đến các quan ngại của Việt Nam. Tuy nhiên, theo đánh giá của nhóm, cách tiếp cận hiện tại của Việt Nam với vấn đề này còn khá thụ động và mang tính phòng vệ; Việt Nam vẫn chưa có một chiến lược hợp tác hiệu quả với Lào trong phát triển năng lượng.
Theo nhóm, vẫn chưa quá muộn để thay đổi tình hình phát triển năng lượng trong khu vực. Bởi lẽ, Lào hiện tại không có một quy hoạch phát triển thủy điện, cũng như không có một mục tiêu về doanh thu và sản lượng điện cần sản xuất; việc phát triển thủy điện ở Lào gần như hoàn toàn bị chi phối bởi các nhà đầu tư nước ngoài. Các hợp đồng xây dựng đập thủy điện tại Lào càng ngày càng ít dần bởi: Thái Lan có thể sẽ không mua điện từ Lào nữa do họ có thể mua từ Myanmar, nơi có tiềm năng phát triển thủy điện cao gấp năm lần Lào; Trung Quốc đang dư thừa năng lực sản xuất điện và đang tìm kiếm khả năng xuất khẩu điện; Campuchia là một thị trường tương đối nhỏ và đã có khả năng tự cung cấp 80% nhu cầu điện của mình. Trong khi đó, chưa tới 1/3 trong số 140 đập đang, sẽ và dự kiến xây dựng ở Lào sẽ thực sự được xây dựng vào thời điểm 2020.
Hiện nay, mặc dù dự báo nhu cầu điện năng sẽ tăng gấp ba lần đến năm 2030, Quy hoạch Phát triển Điện VII của Việt Nam mới chỉ dự kiến nhập khẩu chưa tới 1% thủy điện từ Lào. QHĐ VII phản ánh quan niệm truyền thống cho rằng an ninh năng lượng đồng nghĩa với độc lập về năng lượng. Tuy nhiên, theo nhóm Sáng kiến độc lập về năng lượng là điều không thể: Việt Nam đã trở thành quốc gia nhập khẩu năng lượng ròng từ năm 2015, và sẽ phải lựa chọn giữa nhập khẩu thủy điện của Lào và/hoặc than từ Indonesia hoặc Australia. So với việc nhập khẩu than thì việc mua bán điện với Lào sẽ giúp giảm chi phí và bền vững hơn trước các khủng hoảng về khí hậu và chính trị có thể xảy ra trong tương lai.
Theo nhóm Sáng kiến, với việc tăng đáng kể việc mua bán điện từ Lào (ví dụ, đến mức tương đương với Thái Lan đang mua), Việt Nam có thể đưa ra các điều kiện để đảm bảo các đập thủy điện có nguy cơ gây ra tác động tiêu cực tới Đồng bằng Sông Cửu Long sẽ không được xây dựng. Đồng thời, Việt Nam có thể giảm sự phụ thuộc vào than và giúp cả Việt Nam và Lào thực hiện cam kết Paris như được nêu trong báo cáo “Đóng góp Dự kiến do Quốc gia tự Quyết định” (INDCs) của hai nước này.
Các chuyên gia cũng nhận thấy, giá các loại năng lượng tái tạo đã giảm rất nhanh chóng và trở nên cạnh tranh hơn so với thủy điện và than (các loại năng lượng đang có chi phí ngày càng đắt đỏ hơn) và giảm nhanh hơn cả dự kiến trong Quy hoạch Điện VII. Vì vậy, việc mở rộng các nguồn năng lượng tái tạo chính có thể hỗ trợ phát triển ngành sản xuất năng lượng tái tạo vốn rất tiềm năng của Việt Nam.
Các nhà khoa học cũng cho rằng Việt Nam nên coi vấn đề Mê Kông cũng quan trọng như vấn đề Biển Đông trong an ninh quốc gia và cần sự quan tâm và hành động ở tất cả các cấp bao gồm chính phủ, Quốc hội, doanh nghiệp và các viện nghiên cứu.
Các chuyên gia cho hay, hợp tác cấp khu vực trong việc sử dụng các dòng sông quốc tế là một mục tiêu chiến lược của chính phủ Mỹ. Vấn đề hợp tác trong sử dụng, quản lý và phát triển hiệu quả, bền vững các nguồn nước xuyên biên giới đã được nêu trong tuyên bố chung của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc và Tổng thống Donald Trump vào tháng 5 năm 2017. Các cơ quan của chính phủ Mỹ có thể hỗ trợ việc xây dựng và thực hiện một chiến lược mới. Tuy nhiên, chính phủ Việt Nam sẽ phải đưa ra đề xuất về các hỗ trợ cần thiết cho Việt Nam.
Bích Ngọc
