ThienNhien.Net – Dòng sông Nile có ý nghĩa sống còn đối với đất nước Ai Cập trong hàng nghìn năm qua. Tuy nhiên, quốc gia Bắc Phi này đang phải đối mặt với nguy cơ thiếu nguồn nước nghiêm trọng một khi dự án thủy điện khổng lồ Đại Phục Hưng do Ethiopia xây dựng ở thượng nguồn được hoàn thành và đi vào hoạt động trong một vài năm tới.
Hiện tại, Ethiopia đang đẩy nhanh tiến độ dự án thủy điện khổng lồ trên, cho dù nước này và các nước ở hạ nguồn là Ai Cập và Sudan vẫn chưa đạt được nhất trí cuối cùng liên quan đến kỹ thuật và môi trường sau nhiều năm đàm phán.
Khởi nguồn từ hồ Victoria nằm giữa biên giới Kenya, Uganda và Tanzania, sông Nile đổ vào Sudan và chảy đến thủ đô Khartoum. Đây được gọi là nhánh Nile Trắng. Một nhánh khác, gọi là Nile Xanh, bắt nguồn từ hồ Tana trên vùng cao nguyên của Ethiopia. Nhánh này chảy vào Sudan rồi hợp lưu với nhánh Nile Trắng tại Khartoum, tạo thành dòng Nile chính rồi tiếp tục chảy qua Sudan và Ai Cập trước khi đổ ra Địa Trung Hải. Với tổng chiều dài khoảng 6.700 km, sông Nile là dòng sông quốc tế, cung cấp nguồn nước chủ yếu cho 11 quốc gia trong khu vực, bao gồm Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi, CHDC Congo, Kenya, Ethiopia, Eritrea, Nam Sudan, Sudan và Ai Cập.
Từ thời xa xưa, dòng sông Nile, nhất là tại Ai Cập, là một trong những cái nôi của nền văn minh nhân loại. Có thể nói rằng không có sông Nile thì sẽ không có Ai Cập. Sông Nile có ý nghĩa sống còn đối với Ai Cập, quốc gia có tới hơn 90% diện tích lãnh thổ là sa mạc. “Xứ sở các kim tự tháp” này đang khai thác khoảng 55,5 tỷ m3 nước mỗi năm từ sông Nile, đáp ứng 95% nhu cầu nước của 91 triệu dân.
Căng thẳng bắt đầu gia tăng giữa Ethiopia với Sudan và Ai Cập khi Addis Ababa khởi công dự án xây dựng đập thủy điện khổng lồ Đại Phục Hưng trên nhánh Nile Xanh vào năm 2011. Đập thủy điện có tổng kinh phí xây dựng 4,2 tỷ USD và công suất 6.000 MW. Đây là đập thủy điện lớn nhất châu Phi, với dung lượng hồ chứa lên tới 74 tỷ m3. Giai đoạn đầu của dự án dự kiến được hoàn thành trong năm 2017. Chính phủ Ethiopia coi dự án là một “dấu mốc lịch sử”, giúp khắc phục tình trạng thiếu điện và phát triển kinh tế.
Là quốc gia ở hạ nguồn, Ai Cập phản ứng rất dữ dội do quan ngại đập Đại Phục Hưng sẽ làm giảm nguồn nước của quốc gia Bắc Phi này cũng như tác động tiêu cực đến môi trường ở hạ nguồn. Một khi đập Đại Phục Hưng hoàn thành sẽ cần 30 tỷ m3 nước mỗi năm và điều này được cho là sẽ làm hồ Nasser của Ai Cập khô cạn, khiến hoạt động cấp điện từ đập thủy điện Aswan (Ai Cập) bị ngưng trệ. Một số quan điểm cho rằng dự án thủy điện của Ethiopia sẽ làm mất cân bằng tự nhiên ở hạ nguồn sông Nile, như ngăn phù sa chảy xuống hạ nguồn và làm gia tăng ô nhiễm, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của người dân cũng như các loài động vật không xương sống, cá và chim. Nguồn nước giảm sẽ ảnh hưởng đến hơn 4 triệu người dân Ai Cập sống ở các thành phố ven biển Địa Trung Hải khi nước biển tăng 1 – 2 cm mỗi năm.
Với đập thủy điện Đại Phục Hưng, Ethiopia sẽ kiểm soát 86% tài nguyên nước của Ai Cập và 60% của Sudan. Nhánh Nile Xanh chảy từ Ethiopia có lưu lượng dòng chảy trung bình 50 tỷ m3/năm, tương đương khoảng 60% tổng dòng chảy của sông Nile qua Ai Cập. Do đó, Ai Cập có thể thiếu khoảng 26 tỷ m3 nước/năm, tương đương hơn 50% tổng lượng nước sông Nile cung cấp cho đất nước “kim tự tháp”.
Bên cạnh đó, lượng phù sa sụt giảm mạnh cũng ảnh hưởng đến 4,5 triệu ha đất canh tác của Ai Cập. Theo tính toán của giới khoa học, khi đập thủy điện Đại Phục Hưng hoàn thành và đi vào khai thác, Ai Cập sẽ thiếu 55% nguồn cung lương thực, buộc nước này phải nhập khẩu 10 tỷ USD lương thực thiết yếu mỗi năm, trong đó 70% là lúa mỳ (11 triệu tấn).
Bất chấp sự phản đối của Ai Cập và Sudan, Ethiopia vẫn tiếp tục đẩy nhanh dự án. Cuối tháng 5/2013, Ethiopia đã bắt đầu chuyển hướng dòng chảy nhánh Nile Xanh trong khuôn khổ dự án. Do tình hình chính trị và an ninh bất ổn sau chính biến mùa xuân Arập năm 2011, Ai Cập đã phải chấp nhận để Ethiopia triển khai dự án. Tuy nhiên, Cairo buộc Addis Ababa phải thực hiện dự án theo các yêu cầu của mình và cung cấp đầy đủ các báo cáo nghiên cứu đánh giá tác động môi trường của dự án trước khi xây dựng.
Cuối tháng 12/2015, sau 11 vòng đàm phán, Ai Cập, Sudan và Ethiopia ký thỏa thuận về nguyên tắc đối với dự án xây dựng đập thủy điện Đại Phục Hưng. Mặc dù vậy, đến nay các bên vẫn chưa thống nhất các vấn đề cụ thể liên quan đến kỹ thuật và môi trường của đập Đại Phục Hưng.
