ThienNhien.Net – Châu Á đang đối diện với cuộc khủng hoảng nghiêm trọng về nguồn nước và sẽ còn phải tiếp tục đối diện với khủng hoảng nếu không có chiến lược lâu dài về khai thác và sử dụng nguồn nước. Bài phân tích dưới đây của Giáo sư Brahma Chellaney (Trung tâm Nghiên cứu Chính sách – New Delhi) và cộng sự sẽ phân tích hiện trạng này và gợi mở giải pháp đối với khu vực.
Khủng hoảng nguồn nước ở Châu Á đang ngày càng nghiêm trọng. Là lục địa khô hạn nhất thế giới tính theo lượng nước trên đầu người, châu Á đang phải đối mặt với tình trạng hạn hán khắc nghiệt trên diện rộng, trải dài từ miền Nam Việt Nam tới miền Trung Ấn Độ. Điều này cũng làm trầm trọng thêm những căng thẳng chính trị trong khu vực do nó làm nổi bật những tác động của chính sách xây dựng hàng loạt thủy điện của Trung Quốc tới môi trường, dòng chảy tự nhiên của các con sông và các quốc gia hạ lưu.
Tình trạng hạn hán khốc liệt nhất trong nhiều thập kỷ đang diễn ra ở một số khu vực Đông Nam Á và Nam Á. Những khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bao gồm đồng bằng sông Cửu Long (Vựa lúa của Châu Á) và Tây Nguyên của Việt Nam; 27/76 tỉnh của Thái Lan; một số khu vực của Campuchia; một số thành phố lớn của Myanmar như Yagon và Mandalay và nhiều khu vực của Ấn Độ có dân cư chiếm đến hơn một phần tư dân số nước này.
Hàng triệu người dân châu Á đang phải đối mặt với vấn nạn thiếu nước nghiêm trọng, một số đã buộc phải di cư đến sinh sống ở những khu vực khác. Yếu tố văn hóa cũng bị ảnh hưởng khi Myannmar, Thái Lan và Campuchia đã buộc phải giảm quy mô các lễ hội té nước truyền thống trong dịp lễ đón năm mới của họ. Tòa án tối cao Bombay đã phải chuyển địa điểm tổ chức giải đấu bóng gậy quy mô và hoành tráng Ấn Độ sang bang khác thay vì Maharashtra do hạn hán. Ở Masaharastra, chính quyền địa phương đã phải ban hành lệnh cấm tụ họp 5 người trở lên quanh khu vực cấp nước do lo ngại vấn đề bạo lực.
Thiệt hại do hạn hán gây ra ở một số nước đứng đầu về sản xuất lúa gạo như Thái Lan, Ấn Độ và Việt Nam đe dọa nghiêm trọng tới thị trường lúa gạo vốn đã gặp nhiều khó khăn. Hiện chỉ khoảng 7% sản phẩm lúa gạo của châu Á tiêu thụ trên thị trường thế giới, còn lại là phục vụ thị trường khu vực. Những thiệt hại đặc biệt nghiêm trọng về lúa gạo xảy ra ở Thái Lan và Việt Nam. Khoảng 230.000ha lúa nước ở ĐBSCL vừa bị mất trắng do hạn hán và xâm nhập mặn từ nước biển, thậm chí 10% diện tích trồng lúa còn có nguy cơ mất khả năng canh tác.
Đợt hạn hán nghiêm trọng này mặc dù chưa có tiền lệ nhưng không phải là bất thường. Trái lại, những thách thức môi trường ở châu Á như suy giảm hệ sinh thái, cạn kiện nguồn nước ngầm, ô nhiễm nguồn nước, El Nino và những ảnh hưởng nghiêm trọng khác của hiện tượng nóng lên toàn cầu là nguyên nhân của những đợt hạn hán ngày càng thường xuyên và nghiêm trọng hơn.
Ngay cả khi không xảy ra hạn hán, châu Á cũng đang phải đối mặt với sức ép nghiệm trọng về vấn đề nguồn nước. Lượng nước ngọt tính theo đầu người trong của khu vực chỉ là 2,816 m3, thấp hơn một nửa so với mức ngọt theo đầu người trung bình toàn cầu (6,079 m3). Chưa hết, vấn đề nguồn nước của khu vực ngày càng căng thẳng do khu vực này đang theo đuổi mục tiêu phát triển kinh tế, gia tăng khai thác tài nguyên, tạo nhiều sức ép lên môi trường. Thách thức nguồn nước của khu vực còn do sự thay đổi chế độ ăn của người châu Á khi nhu cầu về thịt, sản phẩm nông nghiệp tiêu thụ nhiều nước, đang cao hơn.
Các quốc gia nghèo tài nguyên ở châu Á có thể nhập khẩu nhiên liệu hóa thạch và quặng khoáng sản từ những vùng đất xa xôi nhưng không thể nhập khẩu nước do chi phí vận chuyển tốn kém. Do vậy họ khai thác quá mức các nguồn tài nguyên nước của địa phương, thực tế đó đã thúc đẩy các cuộc khủng hoảng môi trường, gia tăng biến đổi khí hậu và mức độ cũng như tần suất các đợt thiên tai như hạn hán.
Kết quả là, châu Á, khu vực chiếm 72% tổng diện tích đất đai canh tác dùng nước tưới của thế giới, đang phải đối mặt với một tình thế tiến thoái lưỡng nan: Phải sản xuất đủ thực phẩm để đáp ứng nhu cầu ngày càng gia tăng, đồng thời cũng phải giảm lượng nước tưới tiêu. Châu Á phải giải quyết được vấn đề này nếu không vấn đề phát triển kinh tế của khu vực sẽ lâm nguy và hậu quả sẽ lan rộng tới toàn bộ nền kinh tế toàn cầu.
Cuộc khủng hoảng nguồn nước ở châu lục này đang có chiều hướng tồi tệ hơn. Theo nghiên cứu gần đây của Viện Công nghệ Massachusetts (Hoa Kỳ), căng thẳng nguồn nước ở châu Á có nguy cơ cao là sẽ trầm trọng hơn vào năm 2050. Xung đột trong việc chia sẻ nguồn nước giữa các quốc gia hoặc các địa phương đang xảy ra thường xuyên hơn do các dự án đập gia tăng ảnh hưởng tiêu cực đến dòng chảy các con sông.
Thủ phạm chính cho tình trạng này là Trung Quốc, quốc gia có rất nhiều con đập trên dòng Mê Kông, dòng sông huyết mạch của Đông Nam Á. Theo báo cáo mới của Liên Hợp quốc, tình trạng mất mùa hiện này sẽ kéo dài tới khi có những cơn mưa đầu mùa vào tháng Sáu, trong khi mực nước ở các vùng hạ lưu sông Mê Kông đang ở mức thấp nhất kể từ 100 năm trở lại đây.
Trung Quốc hiện đang cố gắng xử sự như một vị cứu tinh bằng cách xả một lượng nước từ một trong 6 đập lớn từ thượng nguồn để “hóa giải mối quan ngại” của các quốc gia đang chịu cảnh hạn hán. Đồng thời, chính phủ Trung Quốc cũng dùng động thái này để rao giảng, nhấn mạnh tính hiệu quả của các “công trình thủy lợi” phía thượng nguồn trong việc giải quyết tình trạng hạn hán và ngăn chặn lũ lụt.
Trên thực tế, tất cả những điều này chỉ nhấn mạnh sự phụ thuộc của các nước ở hạ nguồn vào thiện chí của Trung Quốc và sự phụ thuộc sẽ còn sâu sắc hơn khi Trung Quốc xây dựng thêm 14 con đập nữa trên dòng Mê Kông. Tác động môi trường của các dự án này chắc chắn sẽ gia tăng những thách thức cho sinh thái, trong đó có vấn đề hạn hán mà cả châu Á đang phải đối mặt.
Nếu cứ tiếp tục duy trì như hiện tại, châu Á sẽ phải đối mặt với tình trạng môi trường ngày càng suy thoái, kinh tế phát triển chậm hơn và thậm chí là chiến tranh nguồn nước. Đã đến lúc cần thay đổi, cần có sự hợp tác trong vấn đề nguồn nước dựa trên các quy định, hiệp định chia sẻ nguồn nước, chia sẻ dữ liệu thủy văn và các cơ chế giải quyết tranh chấp.
Các nước châu Á phải phối hợp với nhau để đảm bảo đạt được hiệu quả cao hơn trong việc tiêu thụ nước, tăng cường sử dụng nước tái chế, nước khử muối và thúc đẩy các giải pháp bảo tồn và các nỗ lực thích nghi. Để làm được điều này, các chính phủ phải bỏ dần trợ cấp đối với các hoạt động sử dụng nước hoang phí và tập trung vào xây dựng các cơ chế thị trường mới và quan hệ đối tác công-tư hiệu quả.
Tuy nhiên, các quốc gia châu Á không thể làm được những điều này nếu thiếu sự hợp tác của Trung Quốc. Thật sự là nếu Trung Quốc không từ bỏ cách tiếp cận hiện tại – lấy nước từ sông Mê Kông và các sông khác chảy qua lãnh thổ Trung Quốc trước khi chảy ra biển – thì triển vọng về một tương lai khai thác nguồn nước tuân theo các hiệp định, quy định ở châu Á không bao giờ trở thành hiện thực.
