Mỗi khi bóc lớp vỏ nilon, lấy ra những que tăm, đôi đũa đều chằn chặn, trắng trẻo, thơm tho, ít ai ngờ chúng được chế biến bằng thứ công nghệ lạnh sống lưng, được ngâm tẩm đủ thứ hoá chất như ôxi già, xút, lưu huỳnh…
Từ những que tăm thơm tho…
Một lần, nghe anh bạn làm ở một Công ty liên doanh kể, giọng thảng thốt: “Thằng bạn tôi nhà có làm tăm quế bảo đừng bao giờ dùng loại tăm ấy bởi toàn ngâm tẩm bằng hoá chất độc hại. Mấy người làm trong xưởng nhà nó cũng như ở các xưởng khác trong làng ai nấy đều bị rụng tóc, lông mày, da sần sùi như da cóc bởi nhiễm độc khi ngâm tăm. Hãi quá!”.
Nghe chuyện, nửa tin, nửa ngờ, nên liền làm cuộc hành trình về Quảng Phú Cầu (Ứng Hoà, Hà Tây) nơi nghề làm tăm tre đang rất thịnh. Địa điểm đầu tiên ghé thăm là xưởng của ông Lê Huy Nghĩa kề bên “làng đồng nát” Xà Kiều. Đúng khi mất điện, cả xưởng nghỉ làm, còn duy nhất ông Hụt-người bảo vệ đang loay hoay phơi nốt chỗ que xiên thịt trên cái nền sân xi măng lấm lem.
Ông cởi mở: “Làm tăm, làm que xiên thịt màu trắng ai chẳng làm được nhưng để ra được chất màu vàng ngà ngà rất đẹp này là cả một bí quyết đấy”. Ông nhiệt tình dẫn tôi vào xưởng và bảo: “Tôi trông kho nhưng cũng thường pha phụ gia để ngâm tăm ”. Phụ gia là một lô lốc những can hoá chất màu xanh, trên có ghi chi chít ký hiệu mà ông Hụt bảo là ôxi già (chất sát trùng) và một bao tải xút trắng đục.
Vừa nói, ông Hụt vừa thao tác cho tôi xem: “Công thức rất đơn giản là một can ôxi già 32 kg dốc tất vào thùng phi nhựa, cho thêm 2/3 xô nước lã. Nhúng tăm ngập trong hoá chất chừng vài phút rồi dựng vào chiếc chậu thau cho ráo, sau cùng xếp từng lượt vào bể, ép chặt để giữ hơi ủ. Ôxi già khiến cả bể ngâm tăm nóng, khói bốc nghi ngút như cơm sôi, mùi cay hắc xông lên nồng nặc. Còn xút thì pha thêm, cho vào sau theo tỷ lệ ít hơn ôxi già…”.
Đúng lúc đó, có tiếng xe máy ngoài sân, ông Hụt không nhìn ra nhưng vội vã bảo: “Ông Nghĩa về đấy, thôi nhé, có gì cứ hỏi ông ấy”. Dưới danh nghĩa là một người nghiên cứu về nghề làm tăm cổ truyền, tôi đã được ông Nghĩa kể hết chuyện nghề. Ông bảo, chẻ tăm là nghề của làng ông do các cụ để lại nhưng chuyện làm tăm tròn, tăm quế mới có từ năm 1997.
Nguyên liệu dùng làm tăm là tre, vầu được đưa vào máy chuốt, chà, cắt đoạn và cuối cùng là đưa vào xưởng tẩy “làm đẹp” cho que tăm rồi đem phơi nắng. “Mỗi tháng xưởng nhà tôi dùng khoảng 2 tấn ôxi già và vài chục kg xút. Chính vì xử lý kỹ nên tăm nhà tôi không bị mốc miếc gì, đảm bảo lắm”. Ngoài dùng xút, ôxi già để tẩy trắng, tránh mốc cho tăm ông còn có pha chế chất gì để tạo màu ngà ngà rất đẹp nữa? Tôi hỏi nhưng ông Nghĩa từ chối trả lời vì…sợ lộ.
Tôi ra cánh đồng làng, nơi công nhân của ông Nghĩa đang phơi tăm. Chị Hạt- “chuyên gia” pha chế hoá chất ngâm ủ của xưởng bật mí: “Tăm được “tắm” trong bể ôxi già chừng 3-4 tiếng rồi tôi đun nước sôi pha với xút tỷ lệ cứ 1 tạ tăm thì đổ vào 2-3 kg xút. Cái tăm đang đen thế nhưng chỉ nhúng một lần là trắng. Trước đó tăm còn được ông chủ xử lý bằng loại nước hoá chất màu đen, khi trộn với nước ôxi già thì chuyển thành dung dịch màu hồng. Ngâm tăm vào hoá chất ấy, khi phơi nắng tăm có màu vàng ngà như mỡ gà, rất được khách hàng ưa chuộng”.
Xưởng thứ hai tôi tiếp cận được là nhà Chung-Xuyến. Rất không may đang là dịp cơ sở chuyển đổi không làm tăm nữa nên chị chủ xưởng thực lòng: “Dạo này hoá chất tăng giá cao, làm tăm không lãi mấy. Vả lại, làm tăm toàn ngâm tẩm hoá chất nên ảnh hưởng đến sức khoẻ, khiến cho tóc đỏ quạch nên nhà tôi chuyển nghề. Trước ông Nghĩa thời còn trực tiếp pha chế, ngâm ủ, tóc ông ấy cũng đỏ quạch đấy”.
Đến những đôi đũa dùng một lần
Trong những ngày lọ mọ ở làng tăm Hà Tây, tình cờ nghe lỏm được công nghệ làm đũa dùng một lần cũng rất kinh khủng ở Hoà Bình. Máu tò mò nổi lên, tôi tìm đến TP Hoà Bình. Với lợi thế là nơi đổ về của các con đường từ cửa rừng nên thành phố này có rất nhiều xưởng chế biến lâm sản, đặc biệt là đồ tre nứa như đũa, chiếu tre.
Khác với que tăm, xử lý trắng cho đũa tốn nhiều hoá chất hơn, do đó để tránh đội giá thành, các chủ xưởng không dùng ôxi già và xút mà thường dùng lưu huỳnh. Khi tôi đến Công ty Minh Nguyên, cả khu xưởng đang ầm ĩ máy móc, nền nhà bê bết bụi bặm quện cùng chất đường rỉ ra của tre, nứa đang thời kỳ xử lý. Quy mô của Cty này rất lớn, sử dụng tới 150 lao động, mỗi tháng xuất đi hàng trăm tấn sản phẩm các loại.
Hỏi chị Nguyễn Thị Hạnh-người điều hành sản xuất chuyện dùng lưu huỳnh để tẩy tăm và chống nấm mốc, chị Hạnh gật đầu xác nhận cách đây 2 năm Công ty có dùng hoá chất nhưng giờ thôi không dùng nữa: “Lúc đầu chúng tôi dùng lưu huỳnh để tẩy nhưng sau thấy hơi lưu huỳnh bốc lên rỗ thủng hết mái tôn nên sợ. Bây giờ để tẩy, chúng tôi dùng một loại hoá chất khác”. Hỏi tên cũng như ký hiệu hoá chất, chị Hạnh tỏ ra lúng túng và bảo rằng không biết bởi xưởng ngâm tẩm ở tận huyện Đà Bắc.
Rời Công ty Minh Nguyên, tôi sang Công ty 26/3. Ông chủ đơn vị đi vắng nên tôi chỉ được người làm công dẫn tham quan một vòng quanh xưởng. Cả xưởng chỉ có duy nhất một máy đóng bao đũa, còn lại chủ yếu là các máy cắt, chẻ, tạo dáng…
Anh nhân viên cho biết, Công ty còn có nhiều máy móc đặt ngay ở vùng nguyên liệu ở huyện Mai Châu hay thậm chí cả ở Thanh Hoá. Chỉ đống can ôxi già chất cao ngút ở góc xưởng, anh bảo: “Chúng tôi xử lý đũa bằng ôxi già chứ không dùng hoá chất nào nữa”.
