Thuốc tắm là một đặc trưng của người Dao, có giá trị chữa bệnh, tăng cường sức khỏe. Vốn quý này được nhân rộng dưới những hình thức khác nhau. Thiennhien.net xin giới thiệu với bạn đọc bài viết của TSKH Trần Công Khánh đã đắng trên báo Khoa học & Đời sống.
Nhiều người trong chúng ta chắc đã có lần nghe nói các sản phụ người dân tộc thường được tắm bằng một thứ nước nấu từ cây cỏ để cho cơ thể chóng bình phục. Chỉ vài ngày sau khi đẻ, người sản phụ đã có thể lên nương làm rẫy, có khi còn địu cả đứa trẻ sơ sinh đi cùng. Đối với những sản phụ người miền xuôi thì đây là việc ngoài sức tưởng tượng. Phải chăng đã nhờ có thuốc tắm mà các sản phụ ngưòi dân tộc thiểu số có thể phục hồi sức khoẻ nhanh chóng như vậy?
Trong nhiều cộng đồng dân tộc ở miền núi, ngoài các dạng thuốc truyền thống thường gặp như thuốc sắc, rượu thuốc, cao thuốc để uống, thuốc đắp bó gẫy xương, vv. còn có thuốc tắm của người Dao. Đó là một dạng đặc trưng về cách sử dụng cây cỏ làm thuốc để chăm sóc sức khoẻ và chữa bệnh đã có từ rất xa xưa, một nét đẹp văn hoá y học gia truyền trong cộng đồng các dân tộc ở Việt Nam. Thuốc tắm (tiếng Dao gọi là Đìa dảo xin) không chỉ của người Dao đỏ ở Sa Pa mà còn là dạng thuốc của các nhóm người Dao khác ở Việt Nam. Trong cộng đồng người Dao, hầu hết các thành viên trong mỗi hộ gia đình đều biết cây thuốc tắm. Tuy nhiên, phụ nữ Dao thường biết nhiều hơn, biết rõ nơi mọc của chúng và cách khai thác bền vững nguồn tài nguyên để còn có thể sử dụng lâu dài.
Bài thuốc tắm của người Dao đỏ ở Sa Pa bao gồm nhiều loại cây hơn so với bài thuốc của các nhóm người Dao khác. Có thể là do kinh nghiệm sử dụng cây cỏ của họ phong phú hơn và thiên nhiên ở nơi cư trú của họ cũng có nhiều loại cây thuốc hơn. Số cây thuốc trong một bài thuốc tắm thường rất lớn, dao động từ 10 đến 120 loài, thuộc nhiều họ thực vật và dạng sống khác nhau. Trong đó, có khoảng 5-10 cây thuốc được coi là quan trọng nhất.
Thống kê sau đây cho thấy số loài trong các họ thực vật thường được người Dao đỏ ở Sa Pa sử dụng làm thuốc tắm: Họ Actinidiaceae (1 loài), Annonaceae (2 loài), Araceae (2 loài), Araliaceae (1 loài), Aristolochiaceae (1 loài), Asteraceae (2 loài), Capparidaceae (1 loài), Convallariaceae (1 loài), Cucurbitaceae (1 loài), Equisetaceae (1 loài), Euphorbiaceae (1 loài), Fabaceae (2 loài), Gesneriaceae (1 loài), Hernandiaceae (3 loài), Lamiaceae (2 loài), Lardizabalaceae (1 loài), Moraceae (3 loài), Oleaceae (1 loài), Ranunculaceae (5 loài), Rubiaceae (3 loài), Rutaceae (1 loài), Schisandraceae (1 loài), Zingiberaceae (2 loài ). Tổng cộng 39 loài (Theo Trần Văn ƠN, chương trình điều tra bài thuốc tắm, 2004).
Bài thuốc tắm dựa trên một số cây thuốc cơ bản và gia giảm tuỳ mục đích sử dụng. Điều này làm cho thuốc tắm của người Dao rất đa dạng. Cây để nấu nước tắm thường dùng tươi hoặc đã làm khô. Nếu sử dụng tại chỗ cho nhu cầu trong gia đình hay cho khách tắm tại nhà như đã được tổ chức gần đây ở các xã Tả Van, Tả Phìn (Sa Pa) thì dùng tươi. Đối với một số cây hiếm, cần dự trữ để sử dụng quanh năm thì người ta phải làm khô (thường bó lại từng nắm nhỏ rồi để trên gác bếp). Ngày nay, một số hộ gia đình đi lấy cây thuốc để bán cho các khách sạn hay khách mua để mang về xuôi thì cây cỏ phải chặt thành đoạn hoặc băm nhỏ rồi phơi khô.
 |
| Chặt cây Đìa Giản làm thuốc. Ảnh: Khoa học & Đời sống |
Sau khi lấy đủ nguyên liệu, các cây thuốc được cho vào chảo hay nồi lớn có dung tích khoảng 50 lít, đun sôi trong nước khoảng 20 phút. Nước thuốc được đổ vào thùng gỗ lớn đủ cho một người ngồi vào (nay một số nơi thay bằng thùng nhựa). Để nhiệt độ giảm còn khoảng 50oC (hoặc có thể pha thêm nước mát vào nước cốt đặc). Người tắm ngâm mình vào nước thuốc trong thời gian khoảng 15-30 phút, khi thấy toát mồ hôi, tim đập mạnh và thở nhanh thì thôi.
Thuốc tắm dùng để chữa các bệnh đau nhức cơ, xương, khớp, cảm cúm, ngứa, táo bón, đinh nhọt; hoặc để tăng cường thể lực cho phụ nữ sau khi đẻ, hoặc người sau khi ốm. Người lao động nặng nhọc, mệt mỏi, sau khi tắm thấy cơ thể nhẹ nhõm, tinh thần sảng khoái, sức khoẻ được hồi phục. Tuỳ từng người, nếu ngâm thuốc tắm quá lâu có thể sẽ bị say thuốc và buồn ngủ. Trong trường hợp này chỉ cần nằm nghỉ hoặc ngủ một lúc sẽ hết.
Trong khoảng 5 năm qua, thuốc tắm của người Dao không còn giới hạn trong phạm vi cộng đồng mà đã bắt đầu được thương mại hoá ngoài cộng đồng, tại các nhà nghỉ, khách sạn, bệnh viện ở Sa Pa và cả Hà Nội. Khách hàng là người đi du lịch trong nước và nước ngoài (chủ yếu là người Pháp). Giá mỗi lần tắm tại cộng đồng (ở xã Tả Van, Tả Phìn) khoảng 20.000-30.000 đồng. Tại Sa Pa, các nhà khách hay khách sạn đang kinh doanh thuốc tắm giá mỗi lần là 30.000-50.000 đồng. Cách kinh doanh này sử dụng mỗi năm khoảng 10 tấn dược liệu tươi.
Thuốc tắm còn được bán dưới dạng nguyên liệu. Một số khách sạn mua các cây thuốc riêng lẻ từ Tả Phìn, Tả Van sau đó chế thành dạng bột khô, đóng gói dưới dạng nhúng, mỗi gói 200 g có giá bán 20.000 đồng. Có khoảng 10 quầy thuốc tại chợ Sa Pa cũng tham gia kinh doanh thuốc tắm. Trong trường hợp này, các gói thuốc tắm khô có thành phần cây thuốc ít hơn, khoảng 5-6 (-9) loại, với giá từ 10.000-30.000 đồng/gói (khoảng 1 kg). Giá mua vào của các quầy thuốc khoảng 3.000 đồng/kg. Cách kinh doanh này sử dụng mỗi năm khoảng 12-15 tấn dược liệu tươi. Một số hộ gia đình người Dao vừa tổ chức tắm tại nhà, vừa thu hái cây thuốc để bán cho khách dưới dạng nguyên liệu, một năm cũng có thể thu được khoảng 3 triệu đồng.
Thuốc tắm đã được tiêu thụ trong một số nhà nghỉ, cơ sở điều trị y học cổ truyền tại Hà Nội với ít nhất là 3 đầu mối mua thuốc tắm của người Dao đỏ, tiêu thụ khoảng 40 – 70 tấn dược liệu tươi/năm.
Thuốc tắm của người Dao nói chung cũng như của người Dao đỏ ở Sa Pa nói riêng có tiềm năng phát triển rất lớn. Do nhu cầu thuốc tắm tăng nhanh (kể cả dùng tại chỗ cho khách du lịch trong và ngoài nước và tại Hà Nội) nên việc thương mại hoá thuốc tắm của người Dao đỏ đã được phát triển một cách tự phát bởi nhiều cá nhân, tổ chức và theo nhiều cách khác nhau. Lượng dược liệu sử dụng theo tất cả các cách là hàng trăm tấn nguyên liệu tươi hằng năm. Trong đó, người dân là người cung cấp tri thức sử dụng cây cỏ thì chỉ thu được một khoản tiền nhỏ từ việc thu hái dược liệu để bán. Còn phần lớn lợi nhuận lại bị những người buôn bán và kinh doanh ngoài cộng đồng hưởng. Đây là điều bất hợp lý nên cần được tổ chức lại theo hướng bảo tồn bền vững tài nguyên cây thuốc bản địa và chia sẻ lợi ích giữa các bên liên quan một cách công bằng và hợp lý.
Thuốc tắm của người Dao đỏ không chỉ đơn thuần là một phương pháp chăm sóc sức khoẻ của người dân tộc, mà còn là một yếu tố cấu thành bản sắc văn hoá của người Dao trong khu vực. Vấn đề này cần có sự hỗ trợ của các cơ quan chức năng để đăng ký thương hiệu ‘Thuốc tắm của người Dao đỏ’ cho người dân địa phương, giúp họ có thêm nguồn thu nhập và đồng thời để quảng bá du lịch trong nước.
Chú thích:
Họ Actinidiaceae – họ Dương đào
Họ Annonaceae – họ Hoàng lan
Họ Araceae – họ Ráy
Họ Araliaceae – họ Ngũ gia bì
Họ Aristolochiaceae – họ Mộc hương
Họ Asteraceae – họ Cúc
Họ Cucurbitaceae – họ Bầu bí
Họ Equisetaceae – họ Mộc tặc
Họ Euphorbiaceae – họ Thầu dầu
Họ Fabaceae – họ Đậu
Họ Lamiaceae – họ Bạc hà
Họ Lardizabalaceae – họ Mộc thông
Họ Moraceae – họ Dâu tằm
Họ Oleaceae – họ Nhài
Họ Ranunculaceae – họ Mao lương
Họ Rubiaceae – họ Cà phê
Họ Rutaceae – họ Cam
Họ Zingiberaceae – họ Gừng
